Συνέντευξη στον Θάνο Ξυδόπουλο
Ο ψυχολόγος Ηλίας Δογάνης μιλάει στο zougla.gr για τις ψυχικές διαταραχές και τη συσχέτισή τους με την πανδημία και τονίζοντας την επίδραση της πανδημίας στην κοινωνική και ψυχική ισορροπία των πολιτών. Η εκδήλωση καταθλιπτικών συμπτωμάτων ή η όξυνσή τους σε άτομα με ήδη καταγεγραμμένο ιστορικό συναισθηματικών διαταραχών, παραμένει ανησυχητική.
Κύριε Δογάνη, έχει παρατηρηθεί ότι οι ψυχικές διαταραχές έχουν αυξηθεί δραματικά ειδικά την τελευταία δεκαετία. Είναι εύκολη η αναζήτηση αλλά και η πρόσβαση στη βοήθεια;
Είναι πράγματι γεγονός ότι η ραγδαία αύξηση των ψυχικών νοσημάτων και ειδικότερα των συναισθηματικών (π.χ. κατάθλιψη) και αγχωδών διαταραχών (π.χ. διαταραχή πανικού, γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, κοινωνικό άγχος κλπ) στις κοινωνίες του λεγόμενου δυτικού κόσμου έχει εγείρει πολλά και ιδιαιτέρως μείζονα ερωτήματα σε ότι αφορά την αποτελεσματική διαχείριση τους. Η έλλειψη συγκεκριμένης στόχευσης αλλά και τα δομικά λάθη στην εννοιολογική κατανόηση του φαινομένου δημιούργησαν προβλήματα που μέχρι σήμερα δεν έχουν αντιμετωπιστεί με επιτυχία (τόσο πρωτογενώς όσο και δευτερογενώς) από σχεδόν κανένα εθνικό σύστημα υγείας.
Ωστόσο η έξαρση του φαινομένου δεν εντοπίζεται / περιορίζεται ειδικώς στην τελευταία δεκαετία, αλλά θα έλεγα τουλάχιστον από τα μισά του προηγούμενου αιώνα. Σε αυτό συνέτεινε τα μέγιστα η εφαρμοσθείσα κοινωνικο-οικονομική προσέγγιση του δυτικού κόσμου με αποκλειστικό γνώμονα την επιδίωξη περισσότερων ανέσεων και την υπερσυσσώρευση υλικού πλούτου σε επίπεδα πρωτοφανή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το αποτέλεσμα… η σχεδόν πλήρης μετατόπιση της προσοχής στην οικονομική παραγωγή σε βάρος της ανάπτυξης της «ανθρώπινης προσωπικότητας» αυτής καθεαυτής, έτσι ώστε τό άτομο να αποτελεί πλέον την πιο αλλοτριωμένη εκδοχή του εαυτού του εντός της κοινωνίας που ο ίδιος δημιούργησε .
Θεωρώ ότι βρισκόμαστε ήδη σε μια μεταβατική φάση από την «ατομική παθολογία» στην «συλλογική» η οποία προσιδιάζει την ψυχοπαθολογία του σύγχρονου δυτικού κόσμου. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να μας απασχολήσει όχι μόνο ο απόλυτος αριθμός των ατόμων με έντονα ψυχο-κοινωνικά προβλήματα αλλά η μαζική δυσλειτουργηκότητα που παράγεται στα σπλάχνα των ίδιων των κοινωνιών.
Σε ότι αφορά την αναζήτηση και πρόσβαση στη παροχή βοήθειας, η εικόνα που παρουσιάζουμε ως χώρα θα έλεγα πως είναι εξαιρετικά απογοητευτική και αντανακλά την γενικότερη έλλειψη οργάνωσης και υποδομών που εντοπίζονται ευρύτερα στο σύστημα υγείας μας. Πιο συγκεκριμένα, η παντελής απουσία πρωτοβάθμιας περίθαλψης αλλά και τοπικών μονάδων φροντίδας έχει οδηγήσει ένα μεγάλο αριθμό πολιτών με προβλήματα ψυχικής υγείας να μην διαγιγνώσκεται ποτέ ή σε άλλες περιπτώσεις να λαμβάνει λάθος ψυχοθεραπευτικό μείγμα ή να υποθεραπεύεται.
Μολονότι η παρουσία κάποιων δομών που δραστηριοποιούνται χρόνια στο χώρο έχει επιφέρει βελτιώσεις, η έλλειψη συντονισμού και συστηματικής ενημέρωσης δεν βοηθά τον κόσμο να πληροφορηθεί επαρκώς για την δράση ή ακόμα και για την ύπαρξη αυτών των δομών. Ζούμε και συνυπάρχουμε σ’ ένα καθαρά προσωποπαγές σύστημα όπου η μέριμνα και η παροχή ποιοτικών υπηρεσιών εξαρτάται κυρίως από τους πόρους του κάθε πολίτη καθώς επίσης κι από τα ατομικά κριτήρια επιλογής -με τον όποιο βαθμό επισφάλειας συνοδεύει η επιλογή αυτή- λειτουργού ψυχικής υγείας.
Μιλήστε μας για τις συνέπειες της πανδημίας στην ψυχολογία των πελατών σας
Στην Ελλάδα όπως και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, κατά την διάρκεια της πανδημίας, παρατηρήθηκε ότι ως κοινωνία είμασταν εξαιρετικά απροετοίμαστοι και μη εξοικειωμένοι για τόσο απότομες και δραματικές αλλαγές στη ζωή μας. Η αιφνιδιστιαστική είσοδος στην εποχή του Covid-19, η τήρηση των υγειονομικών μέτρων (περιστολή κοινωνικών επαφών, τηλε-εργασία, κοινωνική αποστασιοποίηση)και κυρίως τα οριζόντια lockdowns, επέφεραν καίρια πλήγματα στην οικονομική, κοινωνική και ψυχική ισορροπία των πολιτών.
Είναι σημαντικό να τονίσω σε αυτό το σημείο ότι στην συγκεκριμένη περίοδο, η εκδήλωση καταθλιπτικών συμπτωμάτων ή η όξυνση σε άτομα με ήδη καταγεγραμμένο ιστορικό συναισθηματικών διαταραχών, ήταν και παραμένει ιδιαίτερα ανησυχητική, ενώ εξίσου εντυπωσιακή είναι και η εκτόξευση στις αγχώδεις διαταραχές με προεξέχουσες την διαταραχή πανικού και το σχετιζόμενο με τον covid μετατραυματικό στρες.
Είναι επίσης άξιο αναφοράς ότι κυρίως κατά το πρώτο κύμα της πανδημίας, λόγω των πρωτοφανών αλλαγών και του περιορισμένου χρόνου προσαρμογής σε αυτές, πολλοί απ’ τους ασθενείς εμφάνισαν μια έντονα ελειμματική εικόνα αυτο-διαχείρισης σε ζητήματα καθημερινότητας, καθώς επίσης και έκδηλα σημάδια μοναξιάς, απογοήτευσης, μη ελεγχόμενου φόβου εστιασμένου στην χειροτέρευση της ποιότητας ζωής τους.
Θα έλεγα ότι αν κάτι πρέπει να μας απασχολήσει τώρα αλλά και σε βάθος χρόνου, αυτό είναι η εκτεταμένη απαισιοδοξία που καταγράφεται τόσο ερευνητικά αλλά και μέσω των ίδιων των ασθενών. Το ότι ατενίζουν το μέλλον με φόβο και με ιδιαίτερα καταστροφολογικό τρόπο. Η μετάβαση στην μετά-covid εποχή επίσης δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα αποτελέσει ένα τεράστιο στοίχημα για όλους, σε προσωπικό αλλά και συλλογικό επίπεδο.
Πως πιστεύετε ότι ο εγκλεισμός, η απομόνωση και η ψυχολογική φόρτιση των ανθρώπων, λόγω του covid-19, επηρέασε και θα επηρεάσει την επιχειρηματική δραστηριότητα και την αγορά;
Σίγουρα αυτό είναι ένα θέμα πολυδιάστατο! Τόσο η ερμηνεία όσο και η επίλυση του απαιτούν την επιστημονική σύμπραξη ατόμων κι από άλλα πεδία. Η εκτίμηση μου είναι ότι σε ένα καθεστώς αποσταθεροποίησης, έντονων μεταβολών και αυξημένης ανασφάλειας, ο κόσμος συσπειρώνεται. Γενικά η ιστορία μας έχει αποδείξει επανειλημμένα ότι οι κοινωνίες αντιδρούν φοβικά και με σκεπτικισμό στις απότομες αλλαγές.
Όπως εξηγούμε συχνά στην θεραπεία για την αναδόμηση των σκέψεων, κλειδί στις αποφάσεις μας και στη γενικότερη συμπεριφορά μας αποτελούν τα κίνητρα και τα αντικίνητρα. Το πως θα κινητροδοτηθεί ο καθένας μας στο συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον που ζούμε είναι κάτι που βρίσκεται υπό διαμόρφωση αυτή τη στιγμή.
Είναι ωστόσο βέβαιο ότι μια τόσο πολυεπίπεδη ως προς τις εκφάνσεις της κρίση, θα αποτελέσει ευκαιρία για συγκεκριμένους επιχειρηματικούς χώρους να αναπτυχθούν και να ανθίσουν (π.χ. ηλεκτρονικό εμπόριο / υπηρεσίες, εξ΄ αποστάσεως μάθηση κλπ) ενώ αντίθετα κάποιοι άλλοι κλάδοι σίγουρα θα δοκιμαστούν.
Πόσο δύσκολη έχει γίνει η δουλειά σας και ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες αιτίες που οδηγούν κάποιον στο ιατρείο σας;
Κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της πανδημίας μπορώ να πω ότι κλυδωνίστηκε αρκετά. Αυτό το οποίο επλήγει ήταν κυρίως η δια ζώσης ψυχοθεραπευτική επαφή, καθότι σημαντικός αριθμός ασθενών φοβόταν να ρισκάρει παρά την τήρηση των υγειονομικών κανόνων. Η εξ΄ αποστάσεως / online θεραπεία εξομάλυνε σε μεγάλο βαθμό την κατάσταση και μπορώ να πω ότι με τον καιρό όλο και περισσότερος κόσμος αισθάνεται ότι μπορεί να επιστρέψει στις δια ζώσης συνεδρίες με ασφάλεια. Η προσαρμογή στις επιταγές των καιρών και η δυνατότητα επιλογής μεταξύ των 2 τρόπων ψυχοθεραπευτικής υποστήριξης πιστεύω ότι αποτελεί κομβικής σημασίας απόφαση για πολλούς συναδέλφους.
Πέρα από τις προαναφερθείσες αιτίες (κατάθλιψη, διαταραχή πανικού κλπ) είναι αξιοσημείωτη η αύξηση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας και αντιμετώπισης διαπροσωπικών προβλημάτων σε ζευγάρια και οικογένειες. Σε αυτό μεταξύ άλλων έχουν συμβάλει παράγοντες όπως η ανεργία, ο παρατεταμένος εγκλεισμός αλλά και η απουσία συνοχής στις σχέσεις, ως αποτέλεσμα άκαμπτων και μη ορθολογικών πεποιθήσεων στη διαχείριση κρίσεων.
Επίσης, στα πλαίσια των υγειονομικών περιορισμών και των νέων δεδομένων κοινωνικοποίησης των ανθρώπων, αρκετοί είναι αυτοί που προσέρχονται με ακραία μελαγχολία, ως επακόλουθο της διαταραχής των κοινωνικών τους δικτύων σε βαθμό απομόνωσης καθώς επίσης και εξαιτίας μεταβολών στο εργασιακό τους status. ΄Η τελευταία αυτή κατηγορία είναι ανάμεσα στις πλέον εύθραυστες πνευματικά και ψυχοπαθολογικά, με αποτέλεσμα όχι σπάνια να ακροβατούν μεταξύ επιδείνωσης της κλινικής τους εικόνας και εκδήλωσης συννοσυροτήτων.
Ποια είναι η κατάσταση της ψυχοθεραπείας σήμερα στην Ελλάδα; Υπάρχει ακόμη το “στίγμα” ή οι άνθρωποι απευθύνονται άφοβα στους ειδικούς;
Σε αντίθεση με άλλες πιο ανεπτυγμένες σε αυτό τον τομέα χώρες του δυτικού κόσμου, η έλλειψη επαρκούς κάλυψης των αναγκών και η απουσία ενός ενοποιημένου φορέα εντός του συστήματος υγείας μας που θα αναλάμβανε αυτό το ρόλο, έχουν διατηρήσει την κατάσταση έντονα συγκεχυμένη. Μολονότι πολύς κόσμος μεταξύ αυτών και συνάδελφοι μιλούν καθημερινά για την ανάγκη βελτίωσης και εκσυγχρονισμού του χώρου, ελάχιστοι είναι αυτοί που καταλαβαίνουν τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο ψυχοθεραπεία κι ακόμα λιγότεροι είναι αυτοί που είναι σε θέση να εξηγήσουν στον κόσμο που ενδιαφέρεται να μάθει.
Για παράδειγμα, δεν είναι ευρέως γνωστό ότι οι η ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις πέρα από αρκετές είναι η καθεμιά τους στοχευμένη στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων / διαταραχών, κι ότι δεν συνίσταται κάθε προσέγγιση για την διαχείριση όλων των ζητημάτων ενός ασθενούς. Πολλοί προσέρχονται στη θεραπεία αγνοώντας αυτή τη λεπτή μεν πολύ σημαντική υποσημείωση δε. Όσο εσφαλμένο είναι το να επισκεφτείς τον λάθος γιατρό για μια παθολογική κατάσταση, τόσο λάθος είναι το να επισκεφθείς έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας που δεν ειδικεύεται στην επίλυση των προβλημάτων υπό εξέταση.
Σε ότι φορά την αποστιγματοποίηση, ομολογώ ότι έχει υπάρξει μεγάλη βελτίωση τα τελευταία χρόνια κι αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι ο κόσμος πλέον αρχίζει να αφήνει πίσω του ταμπού και προκαταλήψεις που αποτέλεσαν τροχοπέδη τις προηγούμενες δεκαετίες. Σαφώς κι απομένει πολλή δουλειά να γίνει μέχρι να μπορούμε με ασφάλεια να μιλήσουμε για πλήρη εξορθολογισμό, όμως σίγουρα βρισκόμαστε στο σωστό δρόμο.
Προτάσεις για το μέλλον της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα
Όπως ανέφερα και προηγούμενα, είναι επιτακτική η ανάγκη δημιουργίας, οργάνωσης και συστηματοποίησης της παροχής κοινωνικών υπηρεσιών στη χώρα. Θέματα όπως η εύκολη πρόσβαση, οι ποιοτικές και ποσοτικές παράμετροι που αφορούν την εξασφάλιση τέτοιων υπηρεσιών αλλά και η στοχευμένη επιμόρφωση των πολιτών πρέπει να προωθηθούν στην κορυφή της ατζέντας. Ειδική μέριμνα θα πρέπει να γίνει για τα άτομα με χρόνια προβλήματα υγείας που νοσούν παράλληλα και ψυχικά, καθώς επίσης και για την διαμόρφωση ενός συστήματος ψυχικής υγείας που θα καταπολεμά τις ανισότητες συγκεκριμένων πληθυσμών καθώς και κάθε μορφή κοινωνικού αποκλεισμού.
