Σύνταξη – Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Οι ρύποι μπορεί να διαταράξουν τον μεταβολικό θερμοστάτη του σώματος μας – με μερικούς να ευθύνονται ακόμη και για τη μετάδοση της παχυσαρκίας στα παιδιά. Η ιδέα ότι οι τοξίνες, που ονομάζονται «παχυσογόνα», μπορούν να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο το σώμα ελέγχει το βάρος δεν αποτελεί ακόμη μέρος της επικρατούσας ιατρικής. Όμως, οι δεκάδες επιστήμονες που βρίσκονται πίσω από την ανασκόπηση υποστηρίζουν ότι τα στοιχεία είναι τώρα τόσο ισχυρά που θα έπρεπε. «Αυτό είναι κρίσιμο γιατί η τρέχουσα κλινική διαχείριση των παχύσαρκων ασθενών είναι θλιβερά ανεπαρκής», λένε.
Η πιο ανησυχητική πτυχή των αποδεικτικών στοιχείων είναι ότι ορισμένες επιπτώσεις των χημικών που αυξάνουν το βάρος, μπορούν να μεταδοθούν μέσω γενεών αλλάζοντας τον τρόπο λειτουργίας των γονιδίων. Οι ρυπαντικές ουσίες που αναφέρουν οι ερευνητές ως υπεύθυνες για την αύξηση της παχυσαρκίας, περιλαμβάνουν τη δισφαινόλη Α (BPA), η οποία προστίθεται ευρέως στα πλαστικά, καθώς και ορισμένα φυτοφάρμακα, επιβραδυντικά φλόγας και η ατμοσφαιρική ρύπανση.
Η παγκόσμια παχυσαρκία έχει τριπλασιαστεί από το 1975 – με περισσότερα άτομα πλέον παχύσαρκα ή υπέρβαρα παρά λιποβαρή – και συνεχίζει να αυξάνεται σε κάθε χώρα που μελετάται. Σχεδόν 2 δισεκατομμύρια ενήλικες είναι πλέον πολύ βαριοί και 40 εκατομμύρια παιδιά κάτω των πέντε ετών είναι παχύσαρκα ή υπέρβαρα.
«Η εστίαση των κλινικών θεραπόντων είναι στις θερμίδες – εάν τρώτε περισσότερες θερμίδες, θα γίνετε πιο παχύσαρκοι», λέει ο Δρ. Jerrold Heindel, επικεφαλής συγγραφέας μιας από τις τρεις εργασίες ανασκόπησης, και πρώην μέλος του Εθνικού Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Επιστημών Υγείας των ΗΠΑ. «Περιμένουν μέχρι να γίνετε παχύσαρκοι, μετά κοιτάνε να σας πουλήσουν δίαιτες, φάρμακα ή χειρουργικές επεμβάσεις. Αν αυτό λειτουργούσε στη πραγματικότητα, θα έπρεπε να βλέπαμε μια μείωση των ποσοστών παχυσαρκίας», λέει ο ίδιος. «Αλλά αυτό δεν συμβαίνει – η παχυσαρκία συνεχίζει να αυξάνεται, ειδικά στα παιδιά. Το πραγματικό ερώτημα είναι, γιατί οι άνθρωποι τρώνε περισσότερο; Το παχυσογονικό υπόδειγμα εστιάζει σε αυτό και παρέχει δεδομένα που δείχνουν ότι αυτές οι χημικές ουσίες είναι ικανές να το κάνουν», προσθέτει.
Επιπρόσθετα, λένε οι επιστήμονες, η προσέγγιση προσφέρει τη δυνατότητα πρόληψης της παχυσαρκίας με την αποφυγή έκθεσης σε ρύπους, ειδικά σε έγκυες γυναίκες και μωρά: «Η πρόληψη σώζει ζωές, ενώ κοστίζει πολύ λιγότερο από οποιαδήποτε θεραπεία».
Ισχυρή ένδειξη
Τα στοιχεία για τα παχυσογόνα παρουσιάζονται από περισσότερους από 40 επιστήμονες σε τρεις εργασίες ανασκόπησης που δημοσιεύθηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Biochemical Pharmacology και αναφέρονται σε 1.400 μελέτες. Διαπιστώνουν ότι αυτές οι χημικές ουσίες υπάρχουν παντού: στο νερό και την σκόνη, τις συσκευασίες τροφίμων, τα προϊόντα προσωπικής υγιεινής και τα οικιακά καθαριστικά, καθώς και στα έπιπλα και τα ηλεκτρονικά είδη.
Η ανασκόπηση προσδιορίζει περίπου 50 χημικές ουσίες που έχουν σοβαρές ενδείξεις παχυσογονικών επιδράσεων, από πειράματα σε ανθρώπινα κύτταρα και ζώα και από επιδημιολογικές μελέτες σε ανθρώπους. Αυτά περιλαμβάνουν τη δισφαινόλη και φθαλικές ενώσεις που είναι επίσης πρόσθετα πλαστικών. Μια ανάλυση 15 μελετών το 2020 βρήκε σημαντική σχέση μεταξύ των επιπέδων δισφαινόλης και της παχυσαρκίας σε ενήλικες σε 12 από αυτές. Άλλα παχυσογόνα είναι τα φυτοφάρμακα, συμπεριλαμβανομένου του DDT και του τριβουτυλοκασσίτερου (tributyltin), των πρώην επιβραδυντικών φλόγας καθώς και των νεότερων υποκατάστατων τους, των διοξινών, των πολυχλωριωμένων διφαινυλίων (PCB) και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Αρκετές πρόσφατες μελέτες συνδέουν την έκθεση σε ρυπαρό αέρα, νωρίς στη ζωή ενός ανθρώπου, με την παχυσαρκία.
Η ανασκόπηση κατονομάζει επίσης τις ενώσεις που υπάγονται στις πολυφθοριωμένες αλκυλιωμένες ουσίες (PFAS) – τις λεγόμενες «παντοτινές χημικές ουσίες» λόγω της μακροζωίας τους στο περιβάλλον – ως παχυσογόνα. Αυτές βρίσκονται σε συσκευασίες τροφίμων, μαγειρικά σκεύη και έπιπλα, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων παιδικών καθισμάτων αυτοκινήτου. Μια διετής, τυχαιοποιημένη κλινική δοκιμή που δημοσιεύθηκε το 2018, έδειξε ότι τα άτομα με τα υψηλότερα επίπεδα PFAS επανάκτησαν περισσότερο βάρος μετά από δίαιτα, ειδικά οι γυναίκες.
Ορισμένα αντικαταθλιπτικά είναι επίσης γνωστό ότι προκαλούν αύξηση βάρους. «Αυτό είναι μια απόδειξη αρχής ότι οι χημικές ουσίες που παράγονται για ένα πράγμα μπορεί να έχουν παρενέργειες που επηρεάζουν το μεταβολισμό μας», λέει ο Heindel. Άλλες χημικές ουσίες με κάποιες ενδείξεις ότι είναι παχυσογόνες περιλαμβάνουν κάποια τεχνητά γλυκαντικά και την τρικλοζάνη, έναν αντιβακτηριακό παράγοντα που απαγορεύτηκε για ορισμένες χρήσεις στις ΗΠΑ το 2017.
Πώς λειτουργούν
Τα παχυσογόνα λειτουργούν διαταράσσοντας τον «μεταβολικό θερμοστάτη» του σώματος, λένε οι ερευνητές, διευκολύνοντας την αύξηση βάρους και δυσχεραίνοντας την απώλεια του. Η ισορροπία της πρόσληψης και της κατανάλωσης ενέργειας του σώματος μέσω της δραστηριότητας, βασίζεται στην αλληλεπίδραση διαφόρων ορμονών από τον λιπώδη ιστό, το έντερο, το πάγκρεας, το ήπαρ ως τον εγκέφαλο.
Οι ρυπαντές μπορούν να επηρεάσουν άμεσα τον αριθμό και το μέγεθος των λιποκυττάρων, να αλλάξουν τα σήματα που κάνουν τους ανθρώπους να αισθάνονται χορτάτοι, να αλλάξουν τη λειτουργία του θυρεοειδούς και το σύστημα ανταμοιβής της ντοπαμίνης, επισημαίνουν οι επιστήμονες. Μπορούν επίσης να επηρεάσουν το μικροβίωμα του εντέρου και να προκαλέσουν αύξηση βάρους, κάνοντας την πρόσληψη θερμίδων από το έντερο πιο αποτελεσματική.
«Αποδεικνύεται ότι οι χημικές ουσίες που απορρίπτονται στο περιβάλλον έχουν αυτές τις παρενέργειες, επειδή ωθούν τα κύτταρα να κάνουν πράγματα που διαφορετικά δεν θα έκαναν – και ένα από αυτά είναι η απόθεση λίπους», λέει ο καθηγητής Robert Lustig στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια και κύριος συγγραφέας μιας (άλλης) σχετικής ανασκόπησης.
Τα πρώτα χρόνια της παιδικής ανάπτυξης είναι τα πιο ευάλωτα στα παχυσογόνα, γράφουν οι ερευνητές: «Μελέτες έδειξαν ότι οι εκθέσεις στη μήτρα και στην πρώιμη ζωή είναι οι πιο ευαίσθητες χρονικές περίοδοι, επειδή αυτός ο μη αναστρέψιμος τροποποιημένος προγραμματισμός διαφόρων τμημάτων του μεταβολικού συστήματος, ενισχύει την ευαισθησία για αύξηση βάρους», υποστηρίζει.
«Έχουμε τέσσερις ή πέντε χημικές ουσίες που επίσης θα προκαλέσουν διαγενεακή επιγενετική παχυσαρκία», λέει ο Heidel, αναφερόμενος στις αλλαγές στην έκφραση των γονιδίων που μπορούν να κληρονομηθούν. Μια μελέτη του 2021 διαπίστωσε ότι το επίπεδο παχυσαρκίας των γυναικών συσχετίστηκε σημαντικά με το επίπεδο έκθεσης των γιαγιάδων τους στο DDT, παρόλο που οι εγγονές τους δεν εκτέθηκαν ποτέ απευθείας στο πλέον απαγορευμένο φυτοφάρμακο. «Οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίζουν ότι τα αποτελέσματα των παχυσογόνων συνεχίζονται», συμπληρώνει ο Lustig. «Επειδή δεν επηρεάζει μόνο αυτούς, αλλά και τα αγέννητα παιδιά τους. Αυτό το πρόβλημα θα επηρεάσει γενιά με γενιά έως ότου το αντιμετωπίσουμε ριζικά», ολοκληρώνει.
Αίτιο και αποτέλεσμα
Η άμεση απόδειξη της αιτιώδους σχέσης μεταξύ ενός επιβλαβούς παράγοντα και των επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία είναι δύσκολη – για τον απλούστατο λόγο ότι δεν είναι ηθικό να πραγματοποιούνται δυνητικά επιβλαβή πειράματα σε ανθρώπους. Ωστόσο, ισχυρά επιδημιολογικά στοιχεία μπορούν να στοιβάζονται σε επίπεδο ισοδύναμο με απόδειξη, όπως το κάπνισμα και ο καρκίνος του πνεύμονα. Ο Lustig τονίζει ότι έχουμε φτάσει σε αυτό το σημείο για τα παχυσογόνα, 16 χρόνια αφότου επινοήθηκε για πρώτη φορά ο όρος. «Δεν θα έχουμε ποτέ τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες δοκιμές – θα ήταν παράνομες και ανήθικες. Τώρα όμως έχουμε την απόδειξη για την αιτιώδη σχέση παχυσογόνων και παχυσαρκίας» συνεχίζει.
Το υπόδειγμα αυτό της παχυσαρκίας δεν έχει υιοθετηθεί από τους επικρατέστερους ερευνητές, μέχρι στιγμής. Όμως, η καθηγήτρια Barbara Corkey, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βοστώνης και πρώην πρόεδρος της Εταιρείας Παχυσαρκίας, δηλώνει ότι: «Η αρχική κοσμοθεωρία ήταν ότι η παχυσαρκία προκαλείται από την υπερβολική κατανάλωση και την πολύ λίγη άσκηση – αυτό είναι ανοησία. Δεν είναι επαρκής η εξήγηση γιατί όλα τα πλάσματα στη Γη, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, τρώνε όταν πεινούν και σταματούν όταν χορτάσουν. Κάθε κύτταρο του σώματος μας ξέρει αν έχουμε πάρει αρκετό φαγητό», προσθέτει. «Κάτι έχει διαταράξει αυτήν την κανονική συσκευή αίσθησης και αυτό δεν είναι η βούληση. Τα άτομα που είναι υπέρβαρα και παχύσαρκα φτάνουν σε τρομερά άκρα για να χάσουν βάρος και η βιομηχανία δίαιτας έχει επωφεληθεί απίστευτα», συμπληρώνει η Corkey. «Όμως έχουμε μάθει ότι αυτό δεν επαρκεί. Όταν το ιατρικό επάγγελμα δεν καταλαβαίνει κάτι, κατηγορούμε πάντα τους ασθενείς και δυστυχώς, οι άνθρωποι εξακολουθούν να θεωρούνται υπεύθυνοι για την παχυσαρκία», καταλήγει.
Ο Lustig προσθέτει: «Η λαιμαργία και η νωθρότητα είναι απλώς οι εξωτερικές εκδηλώσεις αυτών των βιοχημικών διαταραχών που συμβαίνουν κάτω από την επιφάνεια».
Υπερ-μεγέθη
Δεν είναι γνωστό ποιο ποσοστό της πανδημίας της παχυσαρκίας μπορεί να προκληθεί από παχυσογόνα, αν και ο Heindel πιστεύει ότι έχουν «σημαντικό ρόλο». Ο Lustig συμπληρώνει: «Αν έπρεπε να μαντέψω, με βάση όλη τη δουλειά και την ανάγνωση που έχω κάνει, θα έλεγα ότι τα παχυσογόνα θα πρέπει να αντιπροσωπεύουν περίπου το 15% έως 20% της επιδημίας παχυσαρκίας. Αλλά αυτό είναι ήδη πολύ». Τα υπόλοιπα τα αποδίδει σε κατανάλωση επεξεργασμένων τροφίμων, τα οποία περιέχουν από μόνα τους κάποια παχυσογόνα.
«Η φρουκτόζη είναι ο κύριος οδηγός πολλών από αυτά», λέει ο ίδιος. «Διαμοιράζει την ενέργεια στο λίπος και στο ήπαρ και είναι ένα κύριο παχυσογόνο. Η φρουκτόζη θα προκαλούσε παχυσαρκία ακόμα κι αν δεν περιείχε θερμίδες». Μια μικρή μελέτη του 2021 διαπίστωσε ότι μια δίαιτα με εξαιρετικά επεξεργασμένα τρόφιμα προκάλεσε μεγαλύτερη αύξηση βάρους από μια χωρίς επεξεργασμένα προϊόντα, παρά το γεγονός ότι περιείχε τις ίδιες θερμίδες.
Η μείωση της έκθεσης στα παχυσογόνα είναι δύσκολη, δεδομένου ότι υπάρχουν τώρα 350.000 συνθετικές χημικές ουσίες, πολλές από τις οποίες είναι διάχυτες στο περιβάλλον. Αλλά αυτά που είναι γνωστό ότι είναι επιβλαβή μπορούν να αφαιρεθούν από την αλυσίδα πώλησης, όπως συμβαίνει τώρα στην Ευρώπη. Ο Heindel πιστεύει πως οι μελλοντικές μητέρες θα μπορούσαν να προσαρμόσουν αυτό που τρώνε και να παρακολουθούν με τι παίζουν τα παιδιά τους στα πρώτα τους χρόνια: «Μελέτες έχουν δείξει ότι η τροποποίηση της διατροφής μπορεί μέσα σε μια εβδομάδα περίπου να προκαλέσει σημαντική πτώση στο επίπεδο πολλών παχυσογόνων» σύμφωνα με τον ίδιο.
Ο Lustig, συμπληρώνει: «Αυτή η αιτία είναι πολύ διάχυτη και ολέθρια, και είναι επίσης επικερδής για πολλές εταιρείες χημικών. Όμως, πρέπει να το αντιμετωπίσουμε ορθολογικά». Για να γίνει αυτό, πρέπει να αντιμετωπιστεί το «χάσμα γνώσης» μεταξύ γιατρών, ρυθμιστικών αρχών και φορέων χάραξης πολιτικής, σημειώνουν οι επιστήμονες. «Είναι καιρός τώρα, οι ερευνητές της παχυσαρκίας και οι κλινικοί γιατροί να αρχίσουν να δίνουν προσοχή – και αν πιστεύουν ότι τα δεδομένα δεν είναι αρκετά ισχυρά, να μας πουν τι άλλο θα πρέπει να κάνουμε», επισημαίνει ο Heindel, που σκοπεύει να διοργανώσει ένα συνέδριο για την αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος.
Η Corkey δεν έχει ακόμη πειστεί πλήρως από το υπόδειγμα παχυσαρκίας, αλλά σημειώνει ότι η έννοια της περιβαλλοντικής τοξίνης είναι πιθανώς η σωστή κατεύθυνση. «Υπάρχει απόδειξη; Όχι, δεν υπάρχει», λέει. «Είναι ένα πολύ δύσκολο πρόβλημα, γιατί ο αριθμός των χημικών ουσιών στο περιβάλλον μας μόλις έχει αυξηθεί αστρονομικά. Αλλά δεν υπάρχει καμία εναλλακτική υπόθεση που να έχει νόημα για μένα και σίγουρα θα προκαλούσα όποιον έχει μια καλύτερη, δοκιμασμένη ιδέα να την παρουσιάσει», προσθέτει. «Επειδή αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που επηρεάζει πάρα πολύ τις κοινωνίες μας, ειδικά τα παιδιά. Τα προβλήματα χειροτερεύουν και ως έχει πηγαίνουμε προς τη λάθος κατεύθυνση», καταλήγει.
Πηγή: The Guardian
