Το 1937 συγκλονισμένος από το μακελειό στη Χώρα των Βάσκων ο Πικάσο έκανε θέμα τον ισπανικό εμφύλιο. Ο αντιπολεμικός πίνακας εξορίστηκε για να επιστρέψει στην Ισπανία σαν σήμερα πριν από 35 χρόνια.
Αν και το Εθνικό Μουσείο Τέχνης Βασίλισσα Σοφία στεγάζει εντυπωσιακά έργα σύγχρονης τέχνης, από Νταλί και Ντομίνγκες μέχρι Μιρό, οι περισσότεροι επισκέπτες έρχονται για να θαυμάσουν την «Γκουέρνικα», τον μεγαλειώδη αντιπολεμικό πίνακα του Πικάσο. Έχει συγκινήσει τον κόσμο όσο κανένα άλλο έργο τέχνης, αν και συνδέεται με έναν από τους αιματηρούς εμφύλιους πολέμους, τον ισπανικό.
Στις 10 Σεπτεμβρίου του 1981 και μετά από σχεδόν 44 χρόνια εξορίας η «Γκουέρνικα» επέστρεψε και πάλι στην πατρίδα της. Μέχρι τότε το αριστούργημα βρισκόταν στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MoMA) που δυσκολεύτηκε να το αποχωριστεί. Όμως το τέλος της δικτατορίας του Φράνκο το 1975 άνοιξε τον δρόμο για την επιστροφή του.
Ο Πικάσο είχε θέσει σαν όρο πως το έργο του θα επέστρεφε στην Ισπανία μόνο εφόσον αποκαθίσταντο στη χώρα «όλες οι ατομικές ελευθερίες». Ο ίδιος ο Πικάσο δυστυχώς είχε πεθάνει δύο χρόνια νωρίτερα. Για λόγους ασφαλείας η μεταφορά του πίνακα είχε κρατηθεί μυστική για να προστατευθεί από επιθέσεις, καθώς μάλιστα βάνδαλος είχε ήδη ψεκάσει τον πίνακα το 1974 με κόκκινο χρώμα. Ο Αλβάρο Μαρτίνεθ-Νοβίλλο, ο οποίος ήταν επιφορτισμένος από το ισπανικό Υπουργείο Πολιτισμού να συνοδεύσει τον πίνακα κατά τη μεταφορά του, θυμάται ακόμη την μυστική αποστολή. Η μεταφορά έγινε υπό άκρα μυστικότητα, ο πίνακας βγήκε από την πίσω πόρτα, όπως δηλώνει ο ίδιος. Ένα αυτοκίνητο με αστυνομικούς με πολιτικά και δύο φορτηγά είχαν πάρει την εντολή να μεταφέρουν τον πίνακα ασφαλή στο αεροδρόμιο.
Πάνω σε 7,82 επί 3,51 μέτρα καμβά ο Πικάσο απαθανάτισε τη φρίκη του πολέμου στα χρώματα του άσπρου, του μαύρου και του γκρι. Τα 27 τετραγωνικά δείχνουν ένα σκηνικό θανάτου, ακρωτηριασμού, πόνου και μέσα σ’ αυτό ένα τρομαγμένο άλογο και ένα κομμένο χέρι που κρατά ένα λουλούδι και ένα σπασμένο σπαθί. Μια εικόνα χάους, απόγνωσης και απέραντου πόνου.
Αφορμή ήταν η αεροπορική επίθεση στην Χώρα των Βάσκων από τους Γερμανούς και Ιταλούς που πολεμούσαν υπέρ του Φράνκο. Ήταν τον Απρίλιο του 1937 όταν προκλήθηκε το μακελειό. Όταν βομβαρδίστηκε η Γκουέρνικα ο 56χρονος Πικάσο στεκόταν μπροστά σε έναν μεγάλο πίνακα. Η κυβέρνηση του είχε αναθέσει να ζωγραφίσει ένα έργο για την Παγκόσμια Έκθεση στο Παρίσι. Είχε ονομάσει το έργο που προετοίμαζε «Ζωγράφος και μοντέλο», όμως μετά το τραγικό νέο για τη Γκουέρνικα αποφάσισε να κάνει θέμα του τον ίδιο τον πόλεμο. Στη συνέχεια ονόμασε τον πίνακα αυτό Γκουέρνικα, καθώς το έναυσμα ήταν η οργή του για τον βομβαρδισμό.
