H «Μικρή Λέσχη» επιστρέφει με το αφιέρωμα «Ταινιοθήκη της Ελλάδας: μια ιστορία σε εικόνες»

»Με αφορμή το αφιέρωμα αυτό θα θέλαμε επίσης να επισημάνουμε τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπισε το Αρχείο λόγω της έλλειψης σταθερής κρατικής πολιτικής για τη διαφύλαξη της οπτικοακουστικής κληρονομιάς, από τις εκάστοτε ελληνικές κυβερνήσεις. Ευτυχώς, το «φιλμ μπορεί να περιμένει» (Film can wait). Έτσι, το αρχείο της Ταινιοθήκης κατάφερε να διατηρήσει και διαφυλάξει μια μεγάλη συλλογή από Ελληνικά ντοκιμαντέρ, τα επίκαιρα της βωβής περιόδου και πολλά από την περίοδο του ομιλούντος, ειδικότερα από το 1960-2012. Η βάση για τη συλλογή των βωβών ταινιών τέθηκε κυρίως τη δεκαετία του ‘60, όταν ξεκίνησαν οι πρώτες δωρεές και αγορές (πληροφορίες σχετικά με τη συλλογή μπορεί να βρει κανείς στο www.filmarchives online.eu.).

Η βωβή ταινία «Οι περιπέτειες του Βιλλάρ» (1924) αποτελεί έναν από τους θησαυρούς της αρχικής συλλογής λόγω της μοναδικής κινηματογραφικής καταγραφής και απεικόνισης της Αθήνας της δεκαετίας του ’20. Στη δεκαετία του ’60, πολλοί ταλαντούχοι κινηματογραφιστές, όπως οι Τάκης Κανελλόπουλος, Δήμος Θέος, Φώτος Λαμπρινός, Κώστας Σφήκας, Ρούσος Κούνδουρος, Λάμπρος Λιαρόπουλος, Ροβήρος Μανθούλης κάνουν τα πρώτα τους βήματα στο ντοκιμαντέρ. Το άνοιγμα του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης στις ταινίες μικρού μήκους δίνει την ευκαιρία στον Τάκη Κανελλόπουλο να ξεδιπλώσει το λαμπρό του ταλέντο στον «Μακεδονικό γάμο» (1960).

Σύμφωνα με τον Νίκο Κολοβό, οι νεότεροι κινηματογραφιστές που ασχολούνται με το ντοκιμαντέρ, αναπτύσσουν ένα νέο ύφος συλλογικού έργου, μια νέα κοινωνική συνείδηση προς τα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα που προαναγγέλλουν την εμφάνιση του δεύτερου κύματος Ελλήνων σκηνοθετών – δημιουργών (cinéma d’ auteur) που ονομάστηκε Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος (ΝΕΚ).

Η πολιτική καταπίεση («Οι εκατό ώρες του Μάη», 1960), η μαζική μετανάστευση Ελλήνων εργατών προς τη Δυτική Ευρώπη («Γράμμα από το Σαρλερουά», 1965), η εκβιομηχάνιση («Αλουμίνιον της Ελλάδος», 1965) είναι οι θεματικές με τις οποίες καταπιάνεται η νέα αυτή γενιά κινηματογραφιστών. Πολλά από αυτά τα ντοκιμαντέρ δωρίστηκαν στην Ταινιοθήκη, εμπλουτίζοντας κατά αυτόν τον τρόπο τη συλλογή της.

 Κατά την περίοδο της δικτατορίας (1967-74) μια νέα γενιά κινηματογραφιστών στρέφεται στον κινηματογράφο, φιλοδοξώντας να συνδυάσει την πολιτική διαμαρτυρία με την καλλιτεχνική καινοτομία. Η κινηματογράφηση γίνεται πιο περίτεχνη και οι επιρροές των Ζαν Λυκ Γκοντάρ, Κρις Μαρκέρ ή Σολάνας -τις ταινίες των οποίων παρακολουθούν στην Ταινιοθήκη της Κανάρη- γίνονται έμπνευση ώστε να χρησιμοποιήσουν την κάμερά τους ως όπλο. Ο Σάκης Μανιάτης και ο Γιώργος Τσεμπερόπουλος κινηματογραφούν για μήνες την κινητοποίηση των αγροτών ενάντια στην αναγκαστική απαλλοτρίωση για την εγκατάσταση διυλιστηρίου στα Μέγαρα. Η καταγραφή εξελίσσεται σε σινεμά ντιρέκτ και δύο νέοι κινηματογραφιστές πετυχαίνουν έναν άθλο («Μέγαρα», 1974). Στο ίδιο πνεύμα, ο Λάκης Παπαστάθης («Γράμματα από την Αμερική», 1972) συνθέτει ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο για το πρώτο κύμα των Ελλήνων μεταναστών στην Αμερική.

Μετά την πτώση της χούντας το ενδιαφέρον στρέφεται προς το πολιτικό ντοκιμαντέρ, στα νέα κοινωνικά κινήματα και έχουμε και την είσοδο σημαντικού αριθμού γυναικών σκηνοθετών στον κινηματογράφο. Στη πρώτη κατηγορία ανήκουν οι «Μαρτυρίες» (1975) του Νίκου Καβουκίδη -ένα σημαντικό χρονικό που συνδέει τις φοιτητικές και λαϊκές κινητοποιήσεις στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης με τον αντιδικτατορικό αγώνα- και «Η ηλικία της θάλασσας» (1978) του Τάκη Παπαγιαννίδη. Ο τελευταίος επιχειρεί μια αναδρομή στους κοινωνικούς αγώνες από το 1917-77, με συγκίνηση και λυρισμό. Ο Δημήτρης Σταύρακας γυρίζει την «Μπέττυ» (1979), το πορτραίτο μιας Αθηναίας τραβεστί, αποφεύγοντας όλες τις παγίδες της φθηνής ηδονοβλεψίας και συμβολίζοντας το τέλος του φόβου για την ομοφυλοφιλική κοινότητα στην Αθήνα.

Σε ότι αφορά τις γυναίκες σκηνοθέτες η περίπτωση της Αλίντας Δημητρίου ξεχωρίζει για τον κοινωνικό της προβληματισμό και τη συνεπή και ασυμβίβαστη πορεία της. Χαρακτηριστικό δείγμα της εμπνευσμένης της δουλειάς είναι οι «Καρβουνιάρηδες» (1977).

Από τις νεότερες σκηνοθέτες που αρχίζουν τη σταδιοδρομία τους την εποχή της μεταπολίτευσης, η Ίρις Ζαχμανίδη με την ταινία «To γελεκάκι», (1976) επιχειρεί μια ειρωνική αναδρομή στους παλιούς έρωτες της γενιάς της για το «cinéma d’ auteur» και στους νέους για το φεμινιστικό κίνημα και τη σοσιαλιστική πολιτική. Η Γκαίη Αγγελή, με μια φρέσκια και ποιητική ματιά, αποφεύγει την παγίδα της φολκλορικής απεικόνισης στο «Μοναστηράκι» (1976).

Ο Κώστας Βρεττάκος με το «Στρώμα της Καταστροφής» (1980) απογειώνει το είδος του αρχαιολογικού ντοκιμαντέρ, καταγράφοντας την αποκάλυψη και συγχρόνως την καταβύθιση της αρχαίας Καλλίπολης από τα νερά του Μόρνου.

Ο κορυφαίος εκπρόσωπος του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου, ήταν ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος. Το 1983 θα γυρίσει το «Αθήνα ή τρεις επισκέψεις στην Ακρόπολη». Με το μοναδικό οπτικό του ύφος ενορχηστρώνει ένα λυρικό ποίημα που επεξεργάζεται με μοναδικό τρόπο κείμενα και εικόνες για την Αθήνα, αντλώντας έμπνευση από τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη, τον ζωγράφο Γιάννη Τσαρούχη, τον συνθέτη Μάνο Χατζιδάκι και τον σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη. Ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος, ο οποίος εξελέγη το 2009 Πρόεδρος της Γενικής Συνέλευσης της Ταινιοθήκης, αγωνίστηκε για την εξασφάλιση των κρατικών κονδυλίων και τη συνέχιση του ρόλου της στο νέο πολιτιστικό τοπίο της κρίσης.

Το είδος του ντοκιμαντέρ αναζωογονείται τη δεκαετία του ‘90 με την είσοδο νέων κινηματογραφιστών με σπουδές στο εξωτερικό. Η Εύα Στεφανή με το «Αθήναι» (1995) εγκαινιάζει το λιτό και καίριο κινηματογραφικό της ύφος με μια ταινία για τον σταθμό Λαρίσης.

Την ίδια, όμως, δεκαετία μάς δίνει και ο Ροβήρος Μανθούλης, ένα από τα πιο ώριμα δείγματα γραφής του, τον «Ελληνικό εμφύλιο πόλεμο» (1997), ωριαία και βραβευμένη στο Μπιαρίτζ εκδοχή της εξάωρης σειράς «Βίοι Παράλληλοι του Εμφυλίου». Ο διεθνής κινηματογραφιστής και συγγραφέας -με έντονη αντιδικτατορική δράση στο Παρίσι- συνθέτει μια μνημειώδη ιστορική καταγραφή των γεγονότων του Εμφυλίου, παρουσιάζοντας όχι μόνον στελέχη, αλλά και απλούς εμπλεκόμενους και από τις δυο πλευρές.
  
Το 2009, η Ταινιοθήκη της Ελλάδος μετακόμισε στις νέες της εγκαταστάσεις στον Κεραμεικό και αφιερώθηκε στην επιτυχή υλοποίηση της αποστολής της ως ψηφιακή βιβλιοθήκη, Μουσείο Κινηματογράφου και εστία ανάπτυξης μιας νέας κινηματογραφοφιλίας. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε ως εκ τούτου στην προβολή ντοκιμαντέρ, καθώς και τη διοργάνωση ανοιχτών στο κοινό συζητήσεων.

 Οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες επιτρέπουν πλέον στους ίδιους τους δημιουργούς να ενεργούν ως αρχειοθέτες και ιστορικοί: η Στέλλα Θεοδωράκη στα «Ημερολόγια αμνησίας» (2012) συνδυάζει όλα όσα ο Ντεριντά έχει αποκαλέσει «πυρετό του αρχείου», συνυφαίνοντας καταγεγραμμένες αναμνήσεις και νέο υλικό τόσο από ιδιωτικές όσο και από δημόσιες εκδηλώσεις στην Αθήνα, σμιλεύοντας τον χρόνο.