Σύνταξη-Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Μια προσπάθεια να μετατραπεί η «οικοκτονία» (ecocide) -η συστηματική καταστροφή του περιβάλλοντος- σε διεθνές έγκλημα ισοδύναμο με τη γενοκτονία και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας αποκτά τώρα δυναμική στην ΕΕ.
Θαμμένη βαθιά σε μια ομιχλώδη έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι μια πρόταση που καλεί την ΕΕ να διερευνήσει την ιδέα περαιτέρω. Η διάταξη υποστηρίχθηκε από τις περισσότερες πολιτικές ομάδες του νομοθετικού σώματος τον Μάρτιο, πράγμα που σημαίνει ότι είναι πιθανό να εγκριθεί από την ολομέλεια του Κοινοβουλίου αργότερα αυτό τον μήνα. Αυτό τοποθετεί την ΕΕ μπροστά από τις περισσότερες άλλες αρμόδιες Aρχές, σε μια διεθνή προσπάθεια να κάνει την οικοκτονία ένα έγκλημα που θα διώκεται από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης (ICC).
«Είναι μια αλλαγή παραδείγματος» δηλώνει η Marie Toussaint, Γαλλίδα Πράσινη ευρωβουλευτής που εισήγαγε την πρόταση. «Οι επαναστάσεις είναι μερικές φορές σιωπηλές» λέει. «Η οικοκτονία είναι το πιο σοβαρό από τα περιβαλλοντικά εγκλήματα. Διαπράττονται κυρίως έξω από τα σύνορά μας από παράγοντες που μπορεί να είναι Ευρωπαίοι ή ακόμη και Γάλλοι – και δεν τιμωρούνται. Αυτό είναι το κύριο πρόβλημα» προσθέτει.
Ο Γάλλος πρόεδρος Emmanuel Macron είναι ένας από τους λίγους παγκόσμιους ηγέτες που υποστηρίζουν ανοιχτά την ιδέα, λέγοντας πέρυσι ότι οι αρχηγοί κυβερνήσεων που εσκεμμένα αποτυγχάνουν στην προστασία του περιβάλλοντος «θα πρέπει να λογοδοτούν για τα αδικήματά τους ενώπιον του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου».
Όμως η παραπομπή κάποιου ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου, στη βάση μιας αναφοράς σε έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ή μιας πολιτικής ομιλίας, είναι μια μακρά και πολύ αβέβαιη διαδικασία. Οι υπερασπιστές της άρχισαν να προωθούν την ιδέα της οικοκτονίας από τον πόλεμο του Βιετνάμ, μετά την -καταστροφική για το περιβάλλον- χρήση του Agent Orange από τις ΗΠΑ. Αυτό που έχει αλλάξει από τότε είναι η αυξανόμενη προσοχή στην αλλαγή του κλίματος και την απώλεια βιοποικιλότητας.
Όμως υπάρχει αντίσταση. Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η έκθεση συνάντησε την αντίθεση των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών, καθώς και της ακροδεξιάς «Ταυτότητα και Δημοκρατία», με πρόσχημα κάποιες ανησυχίες ότι θα υπονόμευε την νομοθέτηση οικονομικά αποδοτικών νόμων και θα άνοιγε τις πύλες για δικαστικούς αγώνες σε σχέση με περιβαλλοντικά θέματα.
«Είμαστε αντίθετοι στην ένταξη της οικοκτονίας στα ποινικά αδικήματα» δήλωσε ο Gunnar Günter Beck, ευρωβουλευτής από το ακροδεξιό κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AFD). «Η αναγνώριση των εγκλημάτων κατά του περιβάλλοντος ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ακόμη και ως εγκλήματα πολέμου είναι μια επιπρόσθετη, τρομερή διόγκωση του δόγματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» συμπλήρωσε. Τα λόμπι των επιχειρήσεων και της βιομηχανίας πετρελαίου παρακολουθούν τη διαδικασία στενά, αλλά δεν έχουν παρέμβει ακόμη.
Οι ακτιβιστές αρχίζουν ήδη να παραπέμπουν επιτυχώς στα δικαστήρια, κυβερνήσεις για ανεπαρκείς κλιματικές πολιτικές – κάτι που συνέβη στις Κάτω Χώρες και τη Γαλλία. Επίσης, έχει κατατεθεί μια σειρά αγωγών κατά εταιρειών για συμμετοχή στην αλλαγή του κλίματος και τη ρύπανση του περιβάλλοντος – αν και λίγες από αυτές ήταν επιτυχείς.
«Η παραπομπή στα δικαστήρια υπευθύνων για κλιματική αλλαγή είναι σημαντική για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, την έκθεση των ντροπιαστικών πρακτικών των εταιρειών και τη συγκέντρωση αποδεικτικών στοιχείων» δήλωσε ο Jojo Mehta, επικεφαλής της εκστρατείας Stop Ecocide. «Όμως, αυτό που δεν κάνουν είναι να σταματήσουν τις πρακτικές. Η θεσμοθέτηση τους ως εγκλήματα θα ήταν ένα πολύ πιο αποτελεσματικό και αποτρεπτικό όπλο», πρόσθεσε: «Επειδή οι πολιτικοί και τα εκτελεστικά στελέχη θα έπρεπε να φοβούνται το είδος της εγκληματικής ευθύνης που οι εταιρικοί ηγέτες δεν θέλουν να αποδεχτούν» κατέληξε.
Οι υπεύθυνοι τις εκστρατείας ελπίζουν ότι εάν η οικοκτονία συμπεριλαμβανόταν στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, θα έστελνε ένα πολύ πιο ηχηρό μήνυμα. «Θα είχε επιπτώσεις – γνωρίζοντας ότι υπάρχει μια μικρή πιθανότητα (δίωξης), θα μπορούσε να πειθαρχήσει τους υπεύθυνους που διαφορετικά δεν θα νοιάζονταν. Περνάει ένα ξεκάθαρο πολιτικό μήνυμα που μετράει», λέει η Christina Voigt, ειδική στο διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Όσλο.
Ενώ οι περιπτώσεις πρόκλησης περιβαλλοντικής ζημίας -από το σκάνδαλο Dieselgate της Volkswagen έως τη διαρροή πετρελαίου Deepwater Horizon της BP- έχουν οδηγήσει σε διώξεις, η προστασία του περιβάλλοντος είναι σε μεγάλο βαθμό θέμα του εθνικού και όχι του διεθνούς δικαίου. Ορισμένες κυβερνήσεις παραβιάζουν τακτικά τις διεθνείς περιβαλλοντικές συμφωνίες που έχουν υπογράψει και αρκετές εταιρείες βλέπουν τα πρόστιμα απλά ως κόστος επιχειρηματικής δραστηριότητας – ενσωματώνοντας τα στην τελική τιμή, υποστηρίζουν οι υπερασπιστές της κίνησης. «Δεν υπάρχει διεθνές ποινικό δίκαιο που να μπορεί να εφαρμοστεί καθαρά και άμεσα, σε πολλές από τις χειρότερες επιθέσεις στο φυσικό περιβάλλον μας – υποβάθμιση δασών, δηλητηρίαση ποταμών ή εξαφάνιση ειδών ζώων» δήλωσε ο Richard J. Rogers, διεθνής δικηγόρος για τα ανθρώπινα δικαιώματα που εργάστηκε για το ICC.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Mehta ανακοίνωσε τον Νοέμβριο την δημιουργία μιας διεθνούς επιτροπής κορυφαίων νομικών εμπειρογνωμόνων, συμπεριλαμβανομένων των Rogers και Voigt, για να καταλήξει σε έναν νομικό ορισμό της οικοκτονίας, ως διεθνούς εγκλήματος που θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στην ίδια κατηγορία με τα εγκλήματα πολέμου, την γενοκτονία και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, με την τροποποίηση του Καταστατικού της Ρώμης – έγγραφο που οδήγησε στην ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ICC), το 1998. Η ανακοίνωση έγινε ακριβώς 75 χρόνια από την έναρξη της δίκης της Νυρεμβέργης των ηγετών των Ναζί, το 1945.
Η ομάδα εμπειρογνωμόνων αναμένεται να παρουσιάσει πρόταση μέχρι τον Ιούνιο. Η πρωτοβουλία δεν είναι επίσημη, αλλά ο Mehta ελπίζει πως θα συγκεντρώσει την υποστήριξη των μελών του ICC για την υποβολή πρότασης τροποποίησης του Καταστατικού της Ρώμης, το επόμενο έτος. Αυτό, στη συνέχεια πρέπει να εγκριθεί με πλειοψηφία των δύο τρίτων, κάτι που σύμφωνα με τον Mehta και τους συνεργάτες του, θα μπορούσε να πάρει χρόνια. «Η διαδικασία θα μπορούσε να πάρει μισή γενιά» δήλωσε ο Patrick Alley, αναπληρωτής διευθυντής της Global Witness, μιας ΜΚΟ κατά της διαφθοράς που συμμετέχει ενεργά στην εκστρατεία. Όμως, ο ίδιος έχει συνηθίσει να περνά χρόνια προσπαθώντας να επιφέρει αλλαγές στην κυβερνητική νομοθεσία. «Δεκαπέντε χρόνια στο σχήμα των πραγμάτων, μοιάζει με πολύ καιρό – αλλά δεν είναι πραγματικά» συμπλήρωσε.
Είναι αρκετά εύκολο να κατανοήσει κανείς κάποια γεγονότα όπως η διαρροή αγωγού πετρελαίου ή παράνομη απόρριψη σκουπιδιών, αλλά πότε θα μπορεί να θεωρηθεί ένα άτομο υπεύθυνο για την επιβάρυνση της κλιματικής αλλαγής;
«Το ICC προορίζεται για τα χειρότερα εγκλήματα που κλονίζουν τη συνείδηση της ανθρωπότητας» λέει ο Jan Wouters, ιδρυτικός διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνούς Δικαίου και του Κέντρου Παγκόσμιας Μελέτης Διακυβέρνησης του Leuven, και βασικός μοχλός πίσω από την πρωτοβουλία, επικαλούμενος την αποψίλωση του τροπικού δάσους του Αμαζονίου της Βραζιλίας υπό τον πρόεδρο Jair Bolsonaro.
«Ποιο επίπεδο βλάβης για το περιβάλλον θα αποτελούσε έγκλημα; Θα ήταν η κλιματική αλλαγή, η διαρροή πετρελαίου στον Ισημερινό, η απώλεια βιοποικιλότητας, η καταστροφή ειδών ζώων, το πυρηνικό ατύχημα;» διερωτάται ο Philippe Sands, συμπρόεδρος της επιτροπής διεθνών εμπειρογνωμόνων που είναι επιφορτισμένος με τη σύνταξη ενός νομικού ορισμού της οικοκτονίας. «Σε ποιο σημείο παραβιάζεται η κόκκινη γραμμή και σε ποιο σημείο η καταστροφή του περιβάλλοντος είναι τόσο τρομερή που να ενδιαφέρει ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα» συμπληρώνει.
Το κλειδί είναι η εύρεση του κατάλληλου ορισμού. Με την γενοκτονία, «ο πήχης έχει τεθεί υψηλά, από την άποψη του βάρους της απόδειξης για τη δίωξη» δηλώνει ο Wouters. «Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους το ICC έχει περάσει πολύ λίγες καταδικαστικές αποφάσεις», προσθέτει. Αυτό σημαίνει ότι στην περίπτωση της οικοκτονίας, πρέπει «να είμαστε προσεκτικοί για να μην κάνουμε το ίδιο – με συνέπεια την παράλυση όλων των πιθανών περιπτώσεων κάτω από ένα επαχθές βάρος απόδειξης» συνεχίζει ο Wouters. «Από την άλλη μεριά, δεν μπορούμε να βάλουμε τον πήχη πολύ χαμηλά, γιατί διακινδυνεύουμε να έχουμε έναν κατακλυσμό καταγγελιών εγκλημάτων ρύπανσης του περιβάλλοντος» καταλήγει ο ίδιος.
Επιπρόσθετα, το ICC δικαιούται να διώκει μόνο φυσικά πρόσωπα και όχι εταιρείες. «Η μεγαλύτερη πρόκληση που βλέπω είναι πώς να συμπεριλάβουμε, πώς να επιβάλουμε κυρώσεις, πώς και ποιους να συλλάβουμε και τελικά να επιβραδύνουμε την κλιματική αλλαγή με αυτόν τον νόμο που, προφανώς, είναι το πιο πιεστικό ζήτημα – και είναι η δύναμη πίσω από το έργο» λέει η Kate Mackintosh, εκτελεστική διευθύντρια του Ινστιτούτου Promise στο UCLA και συμπρόεδρος της επιτροπής οικοκτονίας. Η αλλαγή του κλίματος είναι τόσο συστηματική, είναι μια πρόκληση να δούμε πώς θα μεταφραστεί σε ατομική ποινική ευθύνη. Δεν είναι αδύνατο… αλλά πρέπει να είμαστε πολύ ευφάνταστοι. Ψάχνουμε να εντοπίσουμε ποιος είναι ο πιο υπεύθυνος» προσθέτει.
Τα παραπάνω δεν είναι τα μοναδικά προβλήματα. Η επέκταση του καταστατικού μπορεί να συσσωρεύσει περισσότερη δουλειά για το διεθνές δικαστήριο, το οποίο «έχει ήδη υπερφορτωθεί», λέει η Mackintosh. Το ICC είναι το έσχατο δικαστήριο, το οποίο προορίζεται να χρησιμοποιηθεί σε περίπτωση αποτυχίας δίωξης εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας στα εθνικά δικαστήρια. Επίσης, δεν διαθέτει τις δικές του δυνατότητες επιβολής – χρειάζεται τις εθνικές αρχές για την εκτέλεση των αποφάσεων του.
Η εμβέλεια του δικαστηρίου έχει όρια. Μερικές από τις μεγαλύτερες δυνάμεις του κόσμου – συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, της Κίνας, Ρωσίας, Ινδίας, Ινδονησίας, Σαουδικής Αραβίας, Πακιστάν και Τουρκίας – δεν είναι μέλη του. Το ICC έχει δικαιοδοσία να διώκει εγκλήματα που διαπράττονται από υπηκόους χωρών μελών, αλλά και εγκλήματα που διαπράττονται στην επικράτειά τους – ακόμη και αν οι υπεύθυνοι είναι πολίτες τρίτων χωρών. Αυτό, θα μπορούσε να βοηθήσει στην ενδυνάμωση των ακτιβιστών σε κράτη, όπως πχ στην Αφρική, με αδύναμους θεσμούς και διακυβέρνηση. Οι εταιρείες που είναι πολύ πιο ισχυρές από το επηρεαζόμενο κράτος δυσκολεύουν συνήθως τη δίωξη, λέει η Mackintosh. «Η αναγνώριση του εγκλήματος στο ICC θα ήταν ένα σημαντικό επιπλέον εργαλείο στην εργαλειοθήκη» καταλήγει.
Ωστόσο, οι προσπάθειες δίωξης μιας εταιρείας που είναι εγγεγραμμένη σε τρίτη χώρα, θα δημιουργούσαν πιθανώς μια τεράστια πολιτική αντίδραση. Η κυβέρνηση Trump επέβαλε κυρώσεις κατά αξιωματούχων του δικαστηρίου, οι οποίες ήρθησαν μόλις αυτόν τον μήνα από τον πρόεδρο Biden. Δυστυχώς, ο Λευκός Οίκος δεν κάνει πίσω στην άρνησή του να αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του ICC έναντι των ΗΠΑ.
«Φυσικά, ένας νόμος του ICC δεν θα συλλάβει μη μέλη, αλλά είναι πολύ καλύτερο από τη δημιουργία ενός νέου διεθνούς φόρουμ για την αντιμετώπιση της οικοκτονίας – κάτι που θα χρειαστεί ακόμη περισσότερο χρόνο για να υλοποιηθεί και θα έχει ίσως ακόμη λιγότερα συμβαλλόμενα μέρη» λέει ο Patrick Alley της Global Witness. Άλλοι περιβαλλοντικοί δικηγόροι είναι λιγότερο πεπεισμένοι. «Το παρακολουθούμε με πολύ προσεκτικό ενδιαφέρον», δηλώνει ο Andrew Raine, επικεφαλής της διεθνούς μονάδας περιβαλλοντικού δικαίου του προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών. «Το ζήτημα που συνεχίζουμε να τονίζουμε, ωστόσο, είναι ότι υπάρχουν νόμοι για περιβαλλοντικά εγκλήματα σε όλο τον κόσμο που ήδη κινούνται προς την κατεύθυνση της οριοθέτησης, του τι θα ήταν οικοκτονία» προσθέτει.
Οι Ευρωπαίοι υπεύθυνοι της εκστρατείας ελπίζουν ότι εάν κινητοποιηθεί η ΕΕ, θα μπορούσε να βοηθήσει στην ταχεία προώθηση της διαδικασίας σε όλο τον κόσμο. Υπό την συνεχή απειλή της κλιματικής αλλαγής, οι δύο χώρες που προωθούν την ιδέα στην παγκόσμια σκηνή είναι τα χαμηλά νησιωτικά κράτη του Βανουάτου και των Μαλδίβων, στα οποία έχει πλέον ενταχθεί και το Βέλγιο. «Εάν, εκτός από το Βανουάτου και τις Μαλδίβες, οι χώρες της ΕΕ αποφασίσουν και εργαστούν για την τροποποίηση του Καταστατικού της Ρώμης, ώστε να αναγνωρίζει την οικοκτονία, τα πράγματα θα αλλάξουν εντελώς» λέει η Γαλλίδα ευρωβουλευτής Marie Toussaint.
Κοινοβουλευτικές πρωτοβουλίες για την αναγνώριση της οικοκτονίας ως διεθνούς εγκλήματος, έχουν εμφανιστεί στο Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, την Ισπανία, τις Κάτω Χώρες και τη Σουηδία. Η Γαλλία προσπαθεί να την συμπεριλάβει στο εσωτερικό της δίκαιο. «Σε αυτό το στάδιο, η Ευρώπη είναι που κινείται ταχύτερα» δηλώνει η Toussaint.
Στη Γαλλία, το νέο αδίκημα οικοκτονίας θα ισχύει μόνο για εγχώρια περιβαλλοντικά εγκλήματα και όχι σε διεθνές επίπεδο που ήλπιζαν οι υποστηρικτές της ιδέας. Αυτό πυροδότησε μια πολιτική διαμάχη, με τους επικριτές να υποστηρίζουν ότι η κυβέρνηση αναμιγνύει τους όρους. Η πρόταση για την οικοκτονία «δεν έχει καμία σχέση με αυτή που υπερασπίζουμε σε διεθνές επίπεδο», λέει η Toussaint.
Εάν εγκριθεί, ο γαλλικός νόμος θα καταδικάζει εταιρείες και άτομα που διαπράττουν οικοκτονία σε έως και 10 χρόνια φυλάκιση και πρόστιμο 4,5 εκατ. ευρώ. Η γαλλική βιομηχανία ήδη πιέζει σκληρά. «Οι προτεινόμενες κυρώσεις είναι δυσανάλογες και ο όρος οικοκτονία είναι ιδιαίτερα αρνητικός, καταστροφικός και ακατάλληλος, γιατί αναφέρεται σε εγκλήματα αίματος» δήλωσε ο Guillaume de Bodard, πρόεδρος της επιτροπής περιβάλλοντος και βιώσιμης ανάπτυξης της Γαλλικής Συνομοσπονδίας Μικρών και Μεσαίων Επιχειρήσεων – σηματοδοτώντας την μελλοντική αντίσταση που θα συναντήσει η όλη προσπάθεια στο επίπεδο του ICC.
Πάντως, η αρχή έγινε και είναι «το ήμισυ του παντός».
Πηγή: POLITICO
