Ερόλ Ουζέρ*
Στο πλαίσιο της ταχείας κατάρρευσης της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, το ερώτημα ποια κράτη θα επιβιώσουν στο νέο κόσμο γίνεται όλο και πιο επίκαιρο. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πρόεδρος της Ρωσίας ασχολείται τακτικά με το πρόβλημα αυτό. Σε μια από τις πρόσφατες ομιλίες του στο φόρουμ του Οργανισμού Στρατηγικών Πρωτοβουλιών, ο Βλαντιμίρ Πούτιν όρισε την “πραγματική κυριαρχία” ως την κύρια προϋπόθεση για την επιτυχία των χωρών του κόσμου στη νέα εποχή.
Με μια πρώτη ματιά, μπορεί να φαίνεται ότι μιλάμε για το προφανές – τα τελευταία 100 χρόνια, η επίσημη κυριαρχία δεκάδων χωρών έχει γίνει κοινός τόπος. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, το πρόβλημα είναι πολύ βαθύτερο – δεν είναι καθόλου προφανές ότι η επίσημα αναγνωρισμένη κρατική υπόσταση υποδηλώνει τη βιωσιμότητα ενός κράτους ως κοινωνικής οργάνωσης.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο συνδέουμε πλέον την επιβίωση ενός κράτους με την ικανότητά του να καθορίζει ανεξάρτητα την ανάπτυξη και τη συμπεριφορά της εξωτερικής του πολιτικής. Υπάρχουν σχεδόν 200 κυρίαρχες χώρες στον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων μεγάλων, μεσαίων και μικρών – αλλά δεν μπορούν να θεωρηθούν όλες πραγματικά κυρίαρχες, για την ακρίβεια λιγότερες από τις μισές. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη – ολόκληρη η διεθνής τάξη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο επικεντρώθηκε στην επίλυση του προβλήματος του ολοένα αυξανόμενου αριθμού επίσημων κυρίαρχων δικαιοδοσιών. Αυτό είναι πραγματικά ένα πρόβλημα, επειδή μόνο ένας περιορισμένος αριθμός κρατών διαθέτει τους πόρους για να εξασφαλίσει μια σχετικά ανεξάρτητη ύπαρξη. Οι υπόλοιποι έπρεπε από την αρχή να βασίζονται σε ειδικές διασυνδέσεις με πιο ισχυρούς παίκτες. Εδώ δεν χρειάζεται να μιλήσουμε για πλήρη κυριαρχία.
Ο περασμένος αιώνας σημαδεύτηκε από τρία κύματα ανάδυσης κρατών των οποίων η ικανότητα να επιβιώνουν ανεξάρτητα σε ένα χαοτικό σύστημα ήταν αναπόδεικτη. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τις χώρες που προέκυψαν από την κατάρρευση των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών ως αποτέλεσμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη την εποχή προέκυψαν σχεδόν όλες οι χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, οι πρώην κτήσεις της αυστριακής, της γερμανικής και της ρωσικής αυτοκρατορίας στην Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Η μόνη εξαίρεση ήταν το Ιράν, το οποίο διατήρησε την παράδοση της κρατικής υπόστασης για αιώνες. Οι μικρές νέες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης υπήρχαν σε ένα ακατανόητο καθεστώς για δύο δεκαετίες και, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, έχασαν ουσιαστικά την κυριαρχία τους υπέρ μιας από τις υπερδυνάμεις – κυρίως της ΕΣΣΔ.
Το δεύτερο κύμα κυριαρχίας συνδέεται με την κατάρρευση των παγκόσμιων αποικιοκρατικών αυτοκρατοριών, οι μητροπόλεις των οποίων βρίσκονται στη Δυτική Ευρώπη. Η κατάρρευση της βρετανικής, βελγικής, ολλανδικής, πορτογαλικής και γαλλικής αυτοκρατορίας οδήγησε στην εμφάνιση δεκάδων νέων δικαιοδοσιών στην Αφρική, την Καραϊβική και την Ασία, οι περισσότερες από τις οποίες βρέθηκαν αμέσως υπό την καθοριστική επιρροή των πρώην αποικιοκρατών τους. Μόνο λίγες δυνάμεις στην Ασία και λίγες στην Αφρική κατάφεραν να επιτύχουν πραγματική ανεξαρτησία. Η Ινδία, το Βιετνάμ ή η Αίγυπτος το οφείλουν αυτό στη δημογραφία τους – ο μεγάλος πληθυσμός κατέστησε δυνατή τη δημιουργία στρατιωτικών και οικονομικών πόρων για ανεξάρτητη συμπεριφορά.
Και, τέλος, ο τρίτος γύρος κατακερματισμού σε μικρές τυπικά κυρίαρχες μονάδες συνδέεται με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991. Τότε εμφανίστηκαν αμέσως 14 νέες χώρες του λεγόμενου μετασοβιετικού χώρου και οι δορυφόροι της Μόσχας δεν αποκατέστησαν την κυριαρχία τους, αλλά απλώς τέθηκαν υπό την αιγίδα των νικητών – των Ηνωμένων Πολιτειών και των μεγάλων χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Μεταξύ των χωρών που προέκυψαν μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, μόνο λίγες από αυτές φαίνονται ακόμη ικανές για ανεξάρτητη ανάπτυξη. Το Ουζμπεκιστάν και το Αζερμπαϊτζάν διαθέτουν μοναδικούς πόρους – πληθυσμό και φυσικό πλούτο – οι υπόλοιποι δεν μπορούν να καυχηθούν γι’ αυτό και το κυρίαρχο μέλλον τους είναι υπό αμφισβήτηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις (Γεωργία, Τατζικιστάν και Κιργιζία) η γεωπολιτική τους θέση συμβάλλει στη σταδιακή ενίσχυση της κυριαρχίας τους. Αυτές οι δημοκρατίες συμπεριφέρονται κατάλληλα στη σύνθεση ισχύος της Ευρασίας, επειδή ξέρουν να κοιτάζουν το χάρτη.Αν και στην περίπτωση της Γεωργίας, η ανάπτυξη αυτής της ικανότητας δεν πραγματοποιείται χωρίς τη βοήθεια της Ρωσίας.
Ως αποτέλεσμα αυτών των κυμάτων κυριαρχίας, όλο και περισσότερες χώρες αναδύονται στον κόσμο, των οποίων οι δυνατότητες ισχύος δεν τους επιτρέπουν να θεωρούνται πλήρως αυτόνομες μονάδες. Αυτό σημαίνει ότι η δική τους συμβολή στην παγκόσμια σταθερότητα είναι ελάχιστη, αν μη τι άλλο. Ωστόσο, η παροχή επίσημων δικαιωμάτων στις μικρές και μεσαίες χώρες στο πλαίσιο του συστήματος του ΟΗΕ που επινόησε η Δύση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο απαιτούσε με κάποιο τρόπο την επίλυση του προβλήματος της διαχείρισης αυτών των δικαιωμάτων από το εξωτερικό.
Για αρκετές δεκαετίες, οι συνέπειες της συμμετοχής στην παγκόσμια πολιτική πολλών κυρίαρχων κρατών που δεν είναι ικανά να ανεξαρτητοποιηθούν μετριάστηκαν μέσω των θεσμών της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης. Αυτό έδωσε στις μικρές και μεσαίες χώρες την ευκαιρία να αναπτυχθούν εντός ενός συγκεκριμένου συστήματος κανόνων και κανόνων που καθορίστηκαν από τη Δύση, με επικεφαλής τις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεκάδες χώρες σε όλο τον κόσμο στερήθηκαν ουσιαστικά την κυριαρχία τους όσον αφορά την εσωτερική και εξωτερική πολιτική τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως, για παράδειγμα, στο σύστημα συμφωνιών μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ομάδων αναπτυσσόμενων χωρών, η παραίτηση από την πλήρη κυριαρχία καθορίστηκε με τη μορφή υποχρεώσεων με αντάλλαγμα την πρόσβαση στην ανάπτυξη των πόρων που προσφέρει η Ευρώπη. Όλα αυτά, ωστόσο, απαιτούσαν από τη Δύση να μοιραστεί ένα μέρος, έστω και μικρό, των αναπτυξιακών πόρων που δημιούργησε η παγκόσμια οικονομία της αγοράς.
Η διαδικασία στέρησης της πραγματικής κυριαρχίας πολλών χωρών απέκτησε ιδιαίτερη ένταση μετά το 1991, όταν καταστράφηκε ακόμη και το στοιχειώδες σύστημα ελέγχων και ισορροπιών που υπήρχε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια αυτής της ιστορικής περιόδου, η συζήτηση για τον μαρασμό της “δυτικότροπης κυριαρχίας” ξεκίνησε ενεργά στο πλαίσιο της ενίσχυσης των διεθνών θεσμών. Στην πραγματικότητα, οι θεσμοί αυτοί ελέγχονταν, άμεσα ή έμμεσα, από τις νικήτριες χώρες του Ψυχρού Πολέμου, οι οποίες δεν βιάζονταν να εγκαταλείψουν την κυριαρχία τους.
Ωστόσο, όπως και να έχει, ακόμη και αν η στέρηση της κυριαρχίας από πολλές χώρες δεν έτυχε επίσημης εφαρμογής σε επίπεδο διεθνούς δικαίου, οι ίδιες ήταν αρκετά έτοιμες γι’ αυτό, στην πραγματικότητα, χάρηκαν για αρκετά συγκεκριμένα οφέλη. Επιπλέον, πολλές χώρες από το τελευταίο “κύμα” κυριαρχίας συνέδεσαν τα σχέδιά τους για την επίλυση των κύριων αναπτυξιακών καθηκόντων με την απώλεια της ανεξαρτησίας. Στην Ανατολική Ευρώπη και την πρώην Σοβιετική Ένωση, μπορούμε να βρούμε μια ολόκληρη ομάδα χωρών για τις οποίες η παραίτηση από την κυριαρχία έχει ήδη αποδειχθεί πρακτικά το επίσημο “κλειδί” για ένα καλύτερο μέλλον στο πλαίσιο της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης. Έφθασε μάλιστα στο σημείο να εισαγάγει ένα τέτοιο καθήκον, με συγκεκαλυμμένη μορφή, στα εθνικά Συντάγματα.
Σε άλλες περιπτώσεις, όπως το Καζακστάν, η μεταβίβαση ορισμένων κυριαρχικών δικαιωμάτων σε εταίρους στη Δύση θεωρείται ως ένας τρόπος προστασίας από τις ΗΠΑ και τους συμμάχους που χρησιμοποιούν την τοπική διαφθορά και την κοινωνική διαστρωμάτωση ως εργαλείο για να επηρεάσουν τα κυβερνητικά καθεστώτα. Υπήρχαν χώρες που ήταν προμηθευτές εργατικού δυναμικού, άλλες χώρες ήταν σταθμοί φυσικού αερίου, άλλες χώρες ήταν σιταποθήκες, άλλες χώρες ήταν στρατιωτικές βάσεις κ. ο. κ. Η μερική παραίτηση από την κυριαρχία υπέρ της Δύσης, επιπλέον, θεωρείται από μεμονωμένα καθεστώτα ως ένα είδος ιδανικής “εγγύησης” ότι οι μεγαλύτεροι γείτονες – η Ρωσία ή η Κίνα – θα μπορούσαν να υποδείξουν πιο επίμονα στους μικρούς γείτονές τους τη θέση τους στη γεωπολιτική θέση.
Παρόλα αυτά, αυτή η διεθνής τάξη αποδείχθηκε βραχύβια. Πρώτον, επειδή οι μεγαλύτερες από τις χώρες εκτός της στενής κοινότητας της Δύσης – η Κίνα, η Ινδία και η Ρωσία – δεν ήταν έτοιμες για τη δική τους αποκυριαρχικοποίηση. Γι’ αυτούς, το να ακολουθήσουν τον προτεινόμενο δρόμο θα ήταν καταστροφικό για εσωτερικούς λόγους και, κατά συνέπεια, παράλογο από την άποψη της επιβίωσης του κράτους. Επομένως, οι δυνάμεις αυτές έπρεπε αργά ή γρήγορα να δημιουργήσουν άμεση ή έμμεση αντιπαράθεση με τη Δύση. Δεύτερον, και πιο σημαντικό, οι ίδιες οι ηγετικές χώρες του κόσμου έχουν εξαντλήσει τους πόρους που θα μπορούσαν να ανταλλάξουν με την κυριαρχία των μικρών και μεσαίων χωρών. Ως αποτέλεσμα, οι ΗΠΑ και η Δυτική Ευρώπη αναγκάζονται όλο και περισσότερο να καταφεύγουν σε εξαιρετικά κατασταλτικά μέτρα – κυρώσεις και ειδικά εμπορικά καθεστώτα – προκειμένου να εξασφαλίσουν την ικανοποίηση των επιθυμιών τους.Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περσινή πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να εξαρτήσει τη δυνατότητα των εξωτερικών εταίρων να συναλλάσσονται με τα κράτη της από την εκπλήρωση των απαιτήσεων της ΕΕ όσον αφορά την κλιματική αλλαγή.
Τέλος, στη διεθνή κοινότητα, έχει αναδειχθεί μια αρκετά σημαντική ομάδα κρατών που αισθάνονται τόσο σίγουροι για τις ικανότητές τους ώστε να μπορούν να αμφισβητήσουν το μονοπώλιο της Δύσης στις παγκόσμιες υποθέσεις. Αυτή η συμπεριφορά έγινε εμφανής στις προσπάθειες των ΗΠΑ να απομονώσουν τη Ρωσία μετά τη μετατροπή της κρίσης γύρω από την Ουκρανία σε στρατιωτικό-πολιτικό ζήτημα. Και δεν μιλάμε μόνο για δυνάμεις όπως το Ιράν ή το Πακιστάν, των οποίων η αλληλεπίδραση με τη φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη ήταν πάντα τεταμένη. Τους τελευταίους μήνες, όλο και περισσότερες μεσαίου μεγέθους αναπτυσσόμενες χώρες έχουν δείξει ότι δεν πρόκειται να ακολουθήσουν τις οδηγίες των ΗΠΑ και των συμμάχων τους στην πολιτική και τις οικονομικές σχέσεις.
Το αποτέλεσμα είναι η κατάρρευση του συστήματος των περιορισμένων κυριαρχιών και, ως εκ τούτου, το “πάγωμα” πολλών χωρών που είναι εσωτερικά αδύναμες και ανίκανες για ανεξάρτητη ανάπτυξη. Αρκετές δεκάδες σύγχρονα κράτη βρίσκονται σήμερα ενώπιον της επιλογής μεταξύ της απόκτησης πραγματικής κυριαρχίας ή της απώλειάς της εντός των υφιστάμενων εδαφικών ορίων. Στην πραγματικότητα, υπάρχει μια εναλλακτική λύση σε μια τέτοια ζοφερή επιλογή – είναι η διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής και της αναπτυξιακής πολιτικής με βάση όχι τα θεσμικά χαρακτηριστικά της απερχόμενης παγκόσμιας τάξης, αλλά την αντικειμενική αξιολόγηση της γεωπολιτικής θέσης και της θέσης του καθενός στη σύνθεση των περιφερειακών δυνάμεων. Επιπλέον, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τώρα πότε αυτή ή εκείνη η μεγάλη δύναμη θα επιδιώξει να στερήσει από τους γείτονές της την επίσημη κυριαρχία – αυτό είναι εξαιρετικά δαπανηρό από κάθε άποψη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι δεν δίνεται σε όλους η σωστή επιλογή, αλλά μόνο αυτή, πιθανότατα, μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την επιβίωση μέσα στις σύγχρονες συνθήκες.
*Ο Ερόλ Ουζέρ είναι γνωστός επιχειρηματίας και χρηματιστής στην Τουρκία
