Ο θάνατος του Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ σε ηλικία 91ετών σηματοδοτεί το τέλος του επίγειου ταξιδιού ενός ανθρώπου που άφησε ανεξίτηλο το σημάδι του στην ιστορία του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα.
Μέσα σε έξι χρόνια, από τις 11 Μαρτίου 1985 έως τις 25 Δεκεμβρίου 1991, ο Γκορμπατσόφ άλλαξε τον κόσμο, ζήτησε τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου μεταξύ Ανατολής και Δύσης και άλλαξε τις σχέσεις που καθόρισαν την ισορροπία μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά από αυτά τα έξι χρόνια, τα αποτελέσματα της πολιτικής του δράσης δεν ανταποκρίθηκαν στις προσδοκίες του.
Ως ένας άνθρωπος που είχε μεγαλώσει μέσα στο σύστημα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ), αναθρεμμένος και σφυρηλατημένος από τον πραγματικό σοσιαλισμό, ο Γκορμπατσόφ διορίστηκε Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος μετά το θάνατο του προκατόχου του, του Κωνσταντίν Ουστίνοβιτς Τσερνένκο, στις 11 Μαρτίου 1985. Εκείνη την εποχή, η Μόσχα και η Ουάσιγκτον είχαν εμπλακεί σε έναν νέο γύρο αντιπαράθεσης. Είχε καθοριστεί από διάφορους παράγοντες. Σε αυτούς περιλαμβάνονταν ο πυρηνικός επανεξοπλισμός σε επίπεδο πυραύλων μεσαίου βεληνεκούς, η σοβιετική παρουσία στο Αφγανιστάν, το σχέδιο της Στρατηγικής Αμυντικής Πρωτοβουλίας των ΗΠΑ (που βασιζόταν σε διαστημικά όπλα και όπλα λέιζερ) και ο συνεχιζόμενος αγώνας για φιλελευθεροποίηση στην Πολωνία. Ο Γκορμπατσόφ, όχι χωρίς εσωτερική αντίσταση, ξεκίνησε μια καινοτόμο πορεία τόσο στον τομέα των διεθνών σχέσεων όσο και στον τομέα των εσωτερικών μεταρρυθμίσεων. Δυναμικός, χαμογελαστός και αισιόδοξος, καθιέρωσε μια νέα διπλωματική και διαλεκτική προσέγγιση στις σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (τόσο με τον Ρήγκαν όσο και με τον Μπους) μέσω διμερών συναντήσεων με στόχο την αύξηση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης και την επίτευξη απίστευτων συμφωνιών στον τομέα του πυρηνικού και συμβατικού αφοπλισμού.
Στο εσωτερικό, άνοιξε το σοβιετικό οικονομικό σύστημα στο διεθνές εμπόριο, ενέκρινε τις ξένες επενδύσεις στην ΕΣΣΔ και ενθάρρυνε την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας. Ο Γκορμπατσόφ ξεκίνησε μια διαδικασία πολιτικής φιλελευθεροποίησης που επέτρεψε την παρουσία άλλων πολιτικών κομμάτων, μείωσε τη λογοκρισία των μέσων ενημέρωσης, εγγυήθηκε το δικαίωμα στην απεργία και υποστήριξε την ελευθερία της συνείδησης και της θρησκείας. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές σηματοδότησαν την έναρξη μιας νέας εποχής στην ιστορία του πραγματικού σοσιαλισμού και είχαν τεράστιο αντίκτυπο τόσο στον πληθυσμό των σοσιαλιστικών χωρών της Ανατολικής Ευρώπης όσο και σε όσους ζούσαν εντός της Σοβιετικής Ένωσης.
Η πτώση του τείχους του Βερολίνου, η κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, της ίδιας της Σοβιετικής Ένωσης και αργότερα της Τσεχοσλοβακίας ήταν, παρ’ όλα αυτά, αποτέλεσμα των πολιτικών ενεργειών του Γκορμπατσόφ. Ένας άνθρωπος που ονειρευόταν την ευκαιρία να μεταρρυθμίσει το σοσιαλιστικό σύστημα προκειμένου να το προσαρμόσει στις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου. Το πραξικόπημα της 19ης Αυγούστου 1991, το οποίο απέτυχε δύο ημέρες μετά την έναρξή του, ήταν η πρώτη προειδοποίηση για την καταιγίδα που θα τον σάρωνε τις επόμενες εβδομάδες, καθώς ήταν μάρτυρας των μονομερών πρωτοβουλιών του Μπόρις Γέλτσιν και εκείνων που επιδίωκαν εθνικά ιδεώδη στις δημοκρατίες τους. Θα μπορούσε να ξεκινήσει εμφύλιο πόλεμο για να αποφύγει την απόσχιση- δεν το έκανε. Προτιμούσε την ειρήνη από τον πόλεμο. Έφυγε με μια αξιομνημόνευτη ομιλία που εκφώνησε την ημέρα των Χριστουγέννων του 1991 και έγραψε αμέσως ιστορία.
Για ορισμένους στη Ρωσία, ο Γκορμπατσόφ ήταν εκείνος που πρόδωσε τα συμφέροντα της Σοβιετικής Ένωσης, αποδυναμώνοντας την ισχύ της και προετοιμάζοντας το έδαφος για την ανθρωπιστική καταστροφή που έπληξε τα εκατομμύρια των Ρώσων που έμειναν μετά το 1991 να ζουν σε πρώην σοβιετικές δημοκρατίες που υπόκεινται σε νέα εθνικά αισθήματα σε τοπικό επίπεδο. Για άλλους, ήταν ένας άνθρωπος που απέτρεψε ακόμη χειρότερα πράγματα από το να συμβούν και ήξερε πώς να ξεπεράσει τους άκαμπτους περιορισμούς μιας ιδεολογίας. Θυμάμαι όταν ο Γκορμπατσόφ ήρθε στην Ιταλία και ξαφνικά πήγε να σφίξει το χέρι και να μιλήσει σε απλούς ανθρώπους στο δρόμο που τον χαιρέτησαν. Ο έκπληκτος Τζούλιο Αντρεότι δήλωσε τότε στον αέρα: «Ο εφιάλτης δεν υπάρχει πια» Αυτή η απροσδόκητη φράση ήταν απόδειξη του πώς ο Γκορμπατσόφ έσπασε τα στερεότυπα για τη Σοβιετική Ένωση ακόμη και μεταξύ των πιο έμπειρων πολιτικών της εποχής.
Όταν συνάντησα τον Γκορμπατσόφ το 2002, θυμάμαι πολύ καλά τα μάτια του: μιλούσαν από μόνα τους και ήταν γεμάτα ανθρωπιά. Παρέμεινε για πάντα η εικόνα της περεστρόικα και της γκλάσνοστ.
