Το εμπόριο ενέργειας αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της συνολικής οικονομικής σχέσης μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την Ευρώπη, η οποία ήταν η κύρια εξαγωγική αγορά για τη ρωσική ενέργεια. Αλλά τώρα φαίνεται ότι αυτή η εποχή τελειώνει απότομα. Η σύγκρουση στην Ουκρανία έχει μετατρέψει έναν μακρύ και προσεκτικά σχεδιασμένο χωρισμό μεταξύ Ρωσίας και Ευρώπης, τον οποίο και οι δύο πλευρές μελετούσαν εδώ και αρκετό καιρό, σε ένα βιαστικό και άσχημο διαζύγιο, στο οποίο οι πρώην σύντροφοι προσπαθούν να βλάψουν ο ένας τον άλλον όσο το δυνατόν περισσότερο, ανεξάρτητα από τις συνέπειες και τις παράπλευρες απώλειες.
Δεδομένου, ότι οι ροές των Ρωσικών εξαγωγών πετρελαίου, διυλισμένων προϊόντων, άνθρακα και φυσικού αερίου αποτελούν τη σημασία της Ρωσίας στο διεθνές εμπόριο και αποτελούν τη μερίδα του λέοντος των Ρωσικών εξαγωγικών εσόδων και σημαντικό μέρος του συνολικού προϋπολογισμού της Ρωσίας, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι βρίσκονται τώρα στο επίκεντρο της διαμάχης. Ορισμένοι Ευρωπαίοι πολιτικοί χρησιμοποιούν το γεγονός και μόνο ότι εισάγουν μεγάλες ποσότητες υδρογονανθράκων από τη Ρωσία ως λόγο για να την κατηγορήσουν ότι χρησιμοποιεί το «ενεργειακό όπλο». Η Ρωσία θεωρήθηκε ένοχη λόγω αθέτησης, όταν έπρεπε να λάβει μέτρα για να αναγκάσει τους ομολόγους της να πληρώσουν τις συμβατικές τιμές που κατά καιρούς ήταν δυσάρεστα υψηλές για τους αγοραστές. Το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του 2020, όταν οι τιμές του φυσικού αερίου έπεσαν στα χαμηλότερα επίπεδα, η Gazprom προμήθευε φυσικό αέριο στην Ευρώπη με ζημία για την ίδια, ξεχάστηκε γρήγορα. Είναι αλήθεια ότι η ενεργειακή κρίση στην Ευρώπη έχει οδηγήσει σε πρωτοφανή αύξηση των τιμών της ενέργειας, σε ανησυχίες για την ενεργειακή ασφάλεια και σε φόβους για ενεργειακή φτώχεια το 2021 και το 2022. Ταυτόχρονα, τα έσοδα της Ρωσίας από τις εξαγωγές εκτοξεύτηκαν στα ύψη, λόγω της απροσδόκητης αύξησης των τιμών.
«Όμως η ενεργειακή κρίση είχε παγκόσμιο χαρακτήρα και η απόδοση ευθυνών στη Ρωσία για τις διακυμάνσεις του οικονομικού κύκλου δεν δικαιολογείται με τίποτα».
Και όμως, οι Δυτικοί ιθύνοντες είναι εξαιρετικά δυσαρεστημένοι με την απροσδόκητη τιμή που λειτουργεί υπέρ της Ρωσίας, καθώς δεν θέλουν να δώσουν στο Κρεμλίνο τα μέσα για να χρηματοδοτήσει το στρατιωτικό του πρόγραμμα και τις προσπάθειες διαφοροποίησης από την Ευρώπη μέσω της “στροφής προς την Ανατολή”. Έτσι, οπλοποιούν την ενέργεια, εισάγοντας σχέδια ενεργειακών κυρώσεων, εμπορικού αποκλεισμού και δέσμευσης περιουσιακών στοιχείων.
Επιπλέον, καθώς αυξάνονται οι χρηματικές εκτιμήσεις για τις ζημίες που υπέστη η Ουκρανία ως αποτέλεσμα της στρατιωτικής σύγκρουσης, αυξάνονται και οι ανησυχίες της Δύσης για τις μελλοντικές υποχρεώσεις και τις πηγές κάλυψής τους. Τι θα συμβεί όταν η σύγκρουση τελειώσει, αλλά η Ρωσία αρνείται να καταβάλει τις αποζημιώσεις που απαιτεί η Ουκρανία; Θα πρέπει οι ΗΠΑ και η ΕΕ να χρηματοδοτήσουν την ανοικοδόμηση της Ουκρανίας χωρίς πολλές ελπίδες να πάρουν πίσω τα χρήματά τους; Εν μέσω αυτών των ανησυχιών προέκυψαν τα σχέδια για τη δήμευση των εξαγωγικών εσόδων της Ρωσίας.
Η δέσμευση περίπου 300 δισεκατομμυρίων δολαρίων από τα αποθέματα σκληρού νομίσματος της Ρωσίας σε δυτικές τράπεζες ήταν η πρώτη πράξη, αλλά θα ακολουθήσουν και άλλες. Ένα τέτοιο σχέδιο είναι η εισαγωγή εισαγωγικού δασμού στις Ρωσικές ενεργειακές εξαγωγές.
Μια άλλη είναι η ιδέα να πληρωθούν οι Ρωσικές εξαγωγές υδρογονανθράκων σε καταπιστευτικούς λογαριασμούς σε δυτικές τράπεζες και να επιτραπεί στη Ρωσία η πρόσβαση στα κεφάλαια μόνο σε περιορισμένη και υπό όρους βάση.
Για να αναγκαστεί η Ρωσία να λυγίσει κάτω από την πίεση και να αποδεχτεί τους όρους της Δύσης, εισήχθησαν τα όλο και πιο αυστηρά περιοριστικά εμπορικά μέτρα, καθώς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε ότι θα σταματήσει να εισάγει ρωσική ενέργεια το συντομότερο δυνατό.
Πρώτον, οι χώρες της ΕΕ εισήγαγαν εμπάργκο στις εισαγωγές ρωσικού άνθρακα, το οποίο θα τεθεί σε ισχύ στις 10 Αυγούστου 2022.
Ο όγκος των Ρωσικών εξαγωγών άνθρακα θα μειωθεί βραχυπρόθεσμα λόγω των λογιστικών προβλημάτων που σχετίζονται με την ανακατεύθυνση των προμηθειών σε άλλες αγορές, αλλά η τιμή ρεκόρ του άνθρακα το 2022 θα έχει ως αποτέλεσμα η Ρωσία να έχει πολύ περισσότερα έσοδα από ό,τι από τα τρία προηγούμενα έτη μαζί, ακόμη και αν εξάγει λιγότερο άνθρακα φέτος.
Δεύτερον, η ΕΕ θέλει να επιβάλει εμπάργκο πετρελαίου κατά της Ρωσίας, αλλά κινδυνεύει να πλήξει τις δικές της οικονομίες πολύ περισσότερο από ό,τι τη Ρωσική, λόγω της αύξησης των τιμών του αργού πετρελαίου και των πιθανών φυσικών ελλείψεων σε καύσιμα ντίζελ, τα οποία είναι ζωτικής σημασίας για τη διακίνηση αγαθών στην Ευρώπη.
Τρίτον, η ΕΕ ανακοίνωσε τα σχέδιά της να απεξαρτηθεί σταδιακά από το Ρωσικό φυσικό αέριο, υπερηφανευόμενη για τους στόχους (μείωση των ρωσικών εξαγωγών φυσικού αερίου κατά δύο τρίτα το 2022 και απαλλαγή από το Ρωσικό φυσικό αέριο έως το 2030 συνολικά) που απαιτούν να συμβούν θαύματα τόσο στην πλευρά της προσφοράς όσο και στην πλευρά της ζήτησης για να υλοποιηθεί αυτή η φιλοδοξία.
Ακόμη πιο σημαντικό, σε αντίθεση με την κατάσταση με τον άνθρακα και το πετρέλαιο, η Gazprom και οι ευρωπαϊκές εταιρείες έχουν συνάψει μακροπρόθεσμες συμβάσεις φυσικού αερίου με υποχρεώσεις take or pay, ορισμένες από τις οποίες εκτείνονται μέχρι και τη δεκαετία του 2040. Εάν οι αντισυμβαλλόμενοι της Gazprom δεν παραλάβουν τις ποσότητες φυσικού αερίου που προβλέπονται στη σύμβαση, πρέπει να πληρώσουν γι’ αυτές (το take-or-pay είναι συνήθως το 80% της μέσης συμβατικής ποσότητας με κάποια περίοδο χάριτος που επιτρέπει τη μεταφορά της υποχρέωσης για μερικά χρόνια). Η μονομερής παραβίαση των μακροχρόνιων συμβάσεων επισύρει βαριά πρόστιμα, οπότε οι πολιτικές οδηγίες της ΕΕ σχετικά με την απότομη διακοπή των Ρωσικών προμηθειών φυσικού αερίου θέτουν τις ευρωπαϊκές εταιρείες σε πορεία σύγκρουσης με τη Gazprom και ανοίγουν το κουτί της Πανδώρας για δικαστικές διαμάχες και καταστροφή του πλούτου.
Η αντίδραση της Ρωσίας στους εμπορικούς περιορισμούς και στην απειλή κατάσχεσης των εξαγωγικών της εσόδων από την ΕΕ ήταν πολύ ρεαλιστική.
Η ενεργειακή αλληλεξάρτηση μεταξύ της Ρωσίας και της Ευρώπης δεν μπορεί να εξαλειφθεί με διάταγμα. Η προσφορά και η ζήτηση ενέργειας είναι ανελαστικές βραχυπρόθεσμα, και κάθε προσπάθεια να διαταραχθεί η οικονομική πραγματικότητα μπορεί να οδηγήσει μόνο σε εκτίναξη των τιμών. Η Ρωσία βρίσκεται σε εξαιρετικά επείγουσα ανάγκη να αναπροσανατολίσει τις ενεργειακές της εξαγωγές προς την Ινδία και την Κίνα, αλλά δεν μπορεί να το πράξει αστραπιαία. Όσον αφορά τις προσπάθειες της Δύσης να ελέγξει τα έσοδα της Ρωσίας από τις εξαγωγές υδρογονανθράκων, η απάντηση ήταν άμεση και οδήγησε στο Προεδρικό Διάταγμα 172 (το λεγόμενο «αέριο έναντι ρουβλιών»).
Κάθε κίνηση σε ένα στρατηγικό παιχνίδι συνδυάζει επίθεση, άμυνα και προαίρεση. Ενώ τα στοιχεία της επίθεσης (προειδοποιητική βολή προς τους κατόχους των παγκόσμιων αποθεματικών νομισμάτων) και της άμυνας (θωράκιση από τις κυρώσεις της Gazprombank, της εξουσιοδοτημένης οντότητας για τη διενέργεια διακανονισμών για το ρωσικό φυσικό αέριο), φαίνεται ότι η προληπτική πληρωμή ήταν το βασικό μέλημα πίσω από το διάταγμα Πούτιν: η εισαγωγή μιας κανονιστικής απαίτησης για τη μετάβαση στο νέο μηχανισμό πληρωμών, σύμφωνα με τον οποίο η υποχρέωση πληρωμής των αγοραστών αναγνωρίζεται μόνο όταν η πληρωμή μεταφέρεται στο λογαριασμό της Gazprom σε ρούβλι στη Ρωσία, εμποδίζει κάθε πιθανή προσπάθεια σύλληψης των εσόδων της Gazprom από εξαγωγές στην ΕΕ. Η μη πληρωμή σύμφωνα με το νέο καθεστώς θα σήμαινε αδυναμία πληρωμής για το παρεχόμενο αέριο, γεγονός που θα ανάγκαζε τη Gazprom να διακόψει αμέσως τις παραδόσεις, διότι πρέπει να συμμορφωθεί με τη ρωσική νομοθεσία. Πιθανά σχέδια της ΕΕ να σταματήσει τις πληρωμές από τους Ευρωπαίους αγοραστές στους λογαριασμούς της Gazprom σε ευρώ στις ευρωπαϊκές τράπεζες και να συνεχίσει να απαιτεί αδιάλειπτες προμήθειες, ενώ το θέμα θα μπορούσε να βρίσκεται σε διαιτησία για χρόνια, έχουν μπλοκαριστεί. Τώρα οι ευρωπαϊκές εταιρείες που δεν πληρώνουν για το παρεχόμενο αέριο αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο άμεσης διακοπής της παροχής.
Στα τέλη Απριλίου, η Πολωνική PGNiG και η Βουλγαρική Bulgargaz, δύο ευρωπαϊκές εταιρείες των οποίων οι μακροπρόθεσμες συμβάσεις με τη Gazprom λήγουν στα τέλη του 2022, αποφάσισαν να δοκιμάσουν την αποφασιστικότητα της Gazprom και αρνήθηκαν να πληρώσουν σύμφωνα με το νέο καθεστώς, λέγοντας ότι αυτό δεν ήταν σύμφωνο με τις συμβάσεις τους. Στις 27 Απριλίου η Gazprom ανακοίνωσε, ότι σταμάτησε τις προμήθειες φυσικού αερίου προς την Πολωνία και τη Βουλγαρία.
Την περασμένη εβδομάδα, η Gazprom ανέφερε, ότι σύμφωνα με τις πληροφορίες της, η Πολωνία και η Βουλγαρία άρχισαν να λαμβάνουν ποσότητες από τη ροή διαμετακόμισης ρωσικού αερίου χρησιμοποιώντας τις αυξημένες διορισμούς από γαλλικές και ιταλικές εταιρείες (οι οποίες προφανώς επιδεικνύουν την αλληλεγγύη τους επιτρέποντας στην PGNiG και την Bulgargaz να λαμβάνουν αέριο από τις ποσότητες που έχουν συμβληθεί για τη Γαλλία και την Ιταλία) και χρησιμοποιώντας τον λεγόμενο μηχανισμό «εικονικής αντιστροφής».
Κατά τη διάρκεια του Μαΐου, οι μεγάλοι αγοραστές ρωσικού φυσικού αερίου από τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ιταλία έχουν προθεσμία να μεταβούν στο σύστημα «φυσικό αέριο έναντι ρουβλιών». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η μη πληρωμή τους θα έχει επίσης ως αποτέλεσμα τη διακοπή του φυσικού αερίου από την Gazprom, χωρίς όμως να υπάρχουν επιλογές «πίσω πόρτας». Το αποτέλεσμα της πιθανής κλιμάκωσης θα είναι η διακοπή του προγράμματος αναπλήρωσης των ευρωπαϊκών αποθηκών φυσικού αερίου κατά τη διάρκεια του φετινού καλοκαιριού, η περαιτέρω αύξηση των τιμών του φυσικού αερίου και ο πραγματικός και υπαρκτός κίνδυνος να σταματήσουν οι ευρωπαϊκές βιομηχανίες έντασης φυσικού αερίου, ενώ οι Ευρωπαίοι πολίτες κινδυνεύουν να παγώσουν στο σκοτάδι κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 2022/23.
Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι ένα εμπάργκο πετρελαίου κατά της Ρωσίας που συζητά η ΕΕ ή/και η διακοπή της ροής φυσικού αερίου ως αποτέλεσμα των διαφορών σχετικά με το πρόγραμμα «αέριο έναντι ρουβλίων» θα μπορούσε να προκαλέσει μια σειρά από ακραίες καταστροφές. Η Ρωσία θα πληγωθεί, το ίδιο όμως και η Ευρώπη.
