Τι είναι φτώχεια σήμερα;
Για ποιο πράγμα όμως μιλάμε σήμερα, όταν αναφερόμαστε στον όρο «φτώχεια» (poverty στην αγγλική ορολογία); Αυτό που πρέπει σίγουρα να ξεκαθαριστεί είναι ότι η φτώχεια, όπως και οι περισσότερες έννοιες της αναπτυξιακής πολιτικής, σήμερα αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο. Έτσι, αν και στο παρελθόν είχαν επικρατήσει ορισμοί όπως αυτός του ΟΟΣΑ που όριζε ότι μη φτώχεια είναι «Το επίπεδο εισοδήματος που θεωρείται ελάχιστα επαρκές για να συντηρήσει μία οικογένεια ως προς την τροφή, τη στέγαση, την ένδυση, τις ιατρικές ανάγκες και άλλες», τέτοιες προσεγγίσεις θεωρείται σήμερα ότι αντιστοιχούν στους όρους ανάπτυξης των δεκαετιών 1960 και 1970 όπου κυριάρχησε η οικονομική προσέγγιση της ανάπτυξης. Η οικονομική κρίση του Νότου κατά τη δεκαετία του 1980 οδήγησε σε μια αναθεώρηση της οπτικής της φτώχειας.
Στο σημερινό διεθνές περιβάλλον, θα πρέπει να αναφερόμαστε σε σαφώς πιο αναπτυξιακούς ορισμούς του φαινομένου. Βάσει των ορισμών εργασίας που ακολουθεί τόσο το UNDP όσο και η Παγκόσμια Τράπεζα, οι κλασικοί ορισμοί της φτώχειας εστιάζουν στην έλλειψη εισοδήματος ή την οικονομική εξαθλίωση. Η φτώχεια όμως περιλαμβάνει έλλειψη πρόσβασης στην εκπαίδευση, στη βασική ιατρική περίθαλψη ή σε καθαρό πόσιμο νερό ή ακόμα και στη δυνατότητα να επηρεάσει τις πολιτικές διαδικασίες και άλλους παράγοντες που έχουν σημασία για το άτομο. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του UNDP για την ανθρώπινη ανάπτυξη (Human Development Report) του 2000 «Φτώχεια είναι η στέρηση της ευημερίας», ενώ σύμφωνα με αυτή του 2002 «Φτωχός είναι αυτός που στερείται τροφή, στέγη, ένδυση. Είναι άρρωστος και δεν έχει φροντίδα. Είναι αναλφάβητος και δεν λαμβάνει μόρφωση». Η κύρια διαφορά των παραπάνω ορισμών με τον ορισμό του ΟΟΣΑ είναι ότι, αν και αναφέρεται στους ίδιους στόχους ή προβλήματα, εδώ αντικείμενο συζήτησης είναι η γενικότερη δυσκολία πρόσβασης και όχι μόνο η σχετική οικονομική αδυναμία.
Ποια όμως είναι η έκταση του προβλήματος σήμερα; Βάσει των τελευταίων μετρήσεων, σήμερα το 27% του πληθυσμού του αναπτυσσόμενου Νότου διαβιοί με εισόδημα 1,25 $ την ημέρα ή χαμηλότερο, αριθμός σημαντικά μικρότερος από το αντίστοιχο 45% του 1990, ενώ θεωρείται ότι ο στόχος της χιλιετίας για ποσοστό 23% μέχρι το 2015 θα υπερκεραστεί. Αυτό θα θεωρούνταν πρόοδος, αν δεν λαμβάνονταν υπ’ όψιν τα ανωτέρω περί της ανάγκης ολιστικής αντίληψης της έννοιας της φτώχειας. Δεν μπορεί να παραβλεφθεί το γεγονός ότι, σύμφωνα με στοιχεία του 2004, 18.000.000 άνθρωποι ανά έτος ή 50.000 την ημέρα πεθαίνουν από αιτίες σχετιζόμενες με τη φτώχεια, όπως μεταδοτικές ασθένειες ή έλλειψη πρόσβασης σε καθαρό νερό, αριθμοί που αντιστοιχούν σε μία απώλεια της τάξης του πληθυσμού των ΗΠΑ από το 1990 έως το 2005. Μετρώντας με βάση τη σημερινή γραμμή φτώχειας ($ 1,25 την ημέρα σε αγοραστικές τιμές του 2005), σήμερα καταγράφονται επίσημα 1,4 δισ. «φτωχοί» που αντιστοιχούν στο ¼ του παγκόσμιου πληθυσμού, που αποτελεί πρόοδο σε σχέση με το 1,9 δισεκατομμύρια και ½ του παγκόσμιου πληθυσμού το 1980. Η κατάσταση αυτή βέβαια είναι λίγο διαφορετική, όταν λάβει κανείς υπ’ όψιν εναλλακτικά τον δείκτη των $2 την ημέρα όπου και περιλαμβάνεται ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός, ενώ δεν μπορεί ακόμα να εκτιμηθεί η επίδραση στη φτώχεια των αυξήσεων σε βασικά διατροφικά αγαθά από το 2005 και μετά κυρίως δε μετά την κρίση των τιμών του 2007-8.
Ήδη από το 1997 η ανάγκη για μέτρηση της φτώχειας στο πλαίσιο της νέας προσέγγισης που είχε αρχίσει να επικρατεί, οδηγεί στην εισαγωγή του όρου «δείκτης ανθρώπινης φτώχειας» (Human Poverty Index) για να περιλάβει τις πιο σύνθετες καταστάσεις αποκλεισμού, φτώχειας και στέρησης. Αυτός περιλαμβάνει 3 κύρια στοιχεία:
1. πιθανότητα θανάτου σε νεαρή ηλικία (μετριέται για τις αναπτυσσόμενες χώρες και επιλεγμένες χώρες μέλη του ΟΟΣΑ)
2. ποσοστό αναλφαβητισμού ενηλίκων
3. γενικό επίπεδο διαβίωσης. Αυτό για τις αναπτυσσόμενες χώρες καταγράφεται μέσω του ποσοστού λιποβαρών παιδιών και το ποσοστό του πληθυσμού που έχει πρόσβαση σε καθαρό νερό, ενώ για τις ανεπτυγμένες μέσω του ποσοστού του πληθυσμού κάτω από την εθνική γραμμή φτώχειας (συνήθως το 50% του μέσου όρου του κατά κεφαλή ΑΕΠ).
Ενδιαφέρον είναι ότι τα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας δείχνουν ότι η φτώχεια σε καθαρά οικονομικούς όρους εντοπίζεται κυρίως στην Υποσαχάρια Αφρική αλλά και σε συγκεκριμένες ευπαθείς ομάδες κρατών όπως τα περίκλειστα. Για τη μέτρηση της φτώχειας, το πιο κοινά χρησιμοποιούμενο μέτρο ήταν το 1 $ την ημέρα (ΜΟ του ΑΕΠ του 1993 των 30 φτωχότερων χωρών του κόσμου), αριθμός που σήμερα έχει αναπροσαρμοστεί στο 1,25 $ την ημέρα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Ως τελική παρατήρηση αναφέρεται ότι δεδομένο είναι ότι ο φαύλος κύκλος της υπανάπτυξης σημαίνει ότι η φτώχεια οδηγεί σε ασθένειες, πείνα και τελικά σε υπανάπτυξη. Η δράση όμως είναι αμφίδρομη. Για αυτό είναι σημαντικό να εξεταστεί από τη διεθνή κοινότητα πως τα φαινόμενα αυτά θα αντιμετωπιστούν συνολικά και ταυτόχρονα.
Σημεία Σταθμοί της Παγκόσμιας Πολιτικής Αντιμετώπισης της Φτώχειας
Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται οι κυριότερες ημερομηνίες και κείμενα σταθμοί στο πλαίσιο της παγκόσμιας συλλογικής δράσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών απέναντι στη φτώχεια. Καθένα από αυτά τα γεγονότα αποτέλεσε σημαντικό δομικό στοιχείο για τις σημερινές αναπτυξιακές πολιτικές.
• 1987 WCED Report: Our Common Future
• 1992 UNCED: Rio Declaration – Agenda 21
• 1995 Ανακήρυξη 1997 -2006 ως Πρώτη Δεκαετία για την Εξάλειψη της Φτώχειας
• 2000 Millennium Summit: Millennium Declaration
• 2002 International Conference on Financing for Development: Monterey Consensus
• 2002 W.S.S.D: Johannesburg Declaration on Sustainable Development
• 2005 Millennium Project – Report of the Secretary-General: In Larger Freedom
• 2007 Ανακήρυξη 2008-2017 ως Δεύτερη Δεκαετία για την Εξάλειψη της Φτώχειας
Το κύριο μέσο υλοποίησης συνεργασιών και –από την πλευρά του ΟΗΕ- μέσο καταγραφής προόδου της καταπολέμησης της υπανάπτυξης και της ανισότητας, σήμερα είναι οι Στόχοι της Χιλιετίας (Millennium Development Goals). Η φτώχεια αποτελεί τον πρώτο στόχο (Millennium Goal 1: Eradicate extreme poverty and hunger) αλλά εννοιολογικά περιλαμβάνεται και σε όλους τους υπόλοιπους, καθώς δεν μπορεί να διαχωριστεί από την εκπαίδευση, την υγεία και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα, καθώς είδαμε ήδη ότι ο ορισμός της φτώχειας αναφέρεται στην στέρηση οποιουδήποτε πράγματος ο άνθρωπος θεωρεί σημαντικό. Η πρόοδος ως προς το συγκεκριμένο στόχο κρίνεται σε γενικές ικανοποιητική για ορισμένους από τους επιμέρους δείκτες όχι όμως για όλους και με την Αφρική να παρουσιάζει τη μικρότερη πρόοδο.
Ένα δεύτερο εργαλείο συνεργασίας που χρησιμοποιεί ο ΟΗΕ είναι οι θεματικές δεκαετίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται ως κεντρικά σημεία για την επικέντρωση σε ένα ζήτημα και τη δράση για αυτό. Ως πρακτική μέχρι σήμερα δεν έχουν πείσει για την αποτελεσματικότητά τους και πολλές έχουν αποτελέσει κενά κείμενα αρχών. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να γίνει αναφορά στις δύο σχετικές με τη φτώχεια δεκαετίες που έχουν ανακηρυχτεί μέχρι σήμερα (1997-2006 και 2008-2017).
1997 -2006 – Πρώτη Δεκαετία για την Εξάλειψη της Φτώχειας
Είναι γεγονός ότι η 1η δεκαετία δεν παρήγαγε εντυπωσιακά αποτελέσματα μείωσης της φτώχειας και της ανισότητας. Είναι γεγονός όμως ότι αποτέλεσε αφορμή για αρκετές σημαντικές διεθνείς συνδιασκέψεις και στο πλαίσιό της δημιουργήθηκαν οι στόχοι της χιλιετίας, που ασχέτως αν είναι αποδεκτοί ή όχι, αποτελούν το σημερινό όχημα για την καταπολέμηση της υπανάπτυξης.
2008-2017 – Δεύτερη Δεκαετία για την Εξάλειψη της Φτώχειας
Η 2η δεκαετία σύμφωνα με τα κείμενα της ΓΣ θα βασιστεί στους στόχους που τέθηκαν σε σχέση με τη φτώχεια από τους στόχους της Χιλιετίας. Τα αποτελέσματά της, ειδικά αν συνυπολογίσει κανείς ότι συμπίπτουν με το χρονικό ορίζοντα των MDGs, θα κριθούν σαφώς και πιο αυστηρά και θα πρέπει να είναι τέτοια που να δικαιολογούν την προσέγγιση αυτή.
Συμπεράσματα και Αποτίμηση του Φαινομένου της Φτώχειας και των Δράσεων του ΟΗΕ
Συμπερασματικά μπορούν και πρέπει να αναφερθούν τα παρακάτω. Η φτώχεια αφορά μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού και παρά το ότι ο όρος έχει αλλάξει περιεχόμενο και από μια καθαρά οικονομική έννοια έχει αποκτήσει αειφορικό περιεχόμενο. Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η φτώχεια αποτελεί κύριο παράγοντα δημιουργίας και διατήρησης του χάσματος Βορρά και Νότου, ενώ αποτελεί ένα πρόβλημα ασφαλείας για ολόκληρο τον πλανήτη, λόγω της ανθρωπιστικής διάστασης της κρίσης που δημιουργεί με απρόβλεπτα αποτελέσματα.
Σήμερα φαίνεται να έχει δημιουργηθεί ένα γενικό θεσμικό πλαίσιο με σαφείς στόχους που πρέπει να επιτευχθούν, μέσω της Διακήρυξης και τους μετέπειτα Στόχους της Χιλιετίας, με χρονικό ορίζοντα το 2015. Η πρόοδος, πάντως, φαίνεται να είναι πολύ αργή ακόμα και με τη στενή οικονομική έννοια που μπορεί να αποδοθεί στη φτώχεια, πόσο μάλλον όταν αυτή ιδωθεί με μία πιο σύγχρονη αειφορική ματιά.
