Ερόλ Ουζέρ*
Είμαστε μάρτυρες μίας καινούργιας εκδοχής του διεθνούς διαστημικού νόμου ο οποίος δημιουργείται, υποκινούμενος από τον αγώνα κατοχής των διαστημικών πόρων, ο οποίος έχει ήδη ξεκινήσει.
Στις 15 Ιουνίου του 2021,η Βραζιλία υπέγραψε τη συνθήκη «Artemis Accords», ούσα η πρώτη χώρα της Λατινικής Αμερικής που έπραξε κάτι τέτοιο. Μόλις λίγες εβδομάδες νωρίτερα, η Δημοκρατία της Κορέας και η Νέα Ζηλανδία είχαν γίνει μέλη αυτής της συνθήκης. Με αυτόν τον τρόπο η συγκεκριμένη συνθήκη «Artemis Accords» αποτελείται από 12 συμμετέχουσες χώρες: την Αυστραλία ,τη Βραζιλία, τη Μεγάλη Βρετανία, την Ιταλία, τον Καναδά, το Λουξεμβούργο, τη Νέα Ζηλανδία ,τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τη Δημοκρατία της Κορέας, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ουκρανία και την Ιαπωνία.
Οι Αρχές Συνεργασίας της Πολιτικής Εκμετάλλευσης και Χρήσης της Σελήνης, του Άρη, των Κομητών και των Αστεροειδών για Ειρηνικούς Σκοπούς, ή «Artemis Accords», σήμερα θεωρούνται το κύριο όργανο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής στην παρουσίαση ενός καλοδομημένου προγράμματος ,το οποίο δεν προκύπτει από την αναδιαμόρφωση του, αλλά από τη δημιουργία μίας νέας εκδοχής του διεθνούς διαστημικού νόμου.
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η Ουάσινγκτον ξεκίνησε να διαμορφώνει την καινούργια νομοθεσία που θα διέπει τη χρήση του διαστήματος με την θέσπιση της πράξης «Space Launch Competitiveness Act» το 2015. Μία σημαντική καινοτομία αυτού του νόμου ήταν για να δίνεται στους Αμερικανούς πολίτες και τις εταιρίες η άδεια να εμπορεύονται και να πωλούν διαστημικούς πόρους.( IV- Space resource exploration and utilization). Η θέσπιση αυτού του νόμου στις Ηνωμένες Πολιτείες έγινε το σημείο εκκίνησης για μονομερή αναδιαμόρφωση του διαστημικού νόμου. Σε αυτό το σημείο θα σας θυμίσω ότι η κύρια υφιστάμενη διεθνής νομική πράξη στον τομέα του διαστήματος είναι η Συνθήκη Αρχών που διέπουν τη Δραστηριότητα των Πολιτειών αναφορικά με την Εξερεύνηση και Χρήση του Διαστήματος συμπεριλαμβανομένων Της Σελήνης και Άλλων Ουράνιων Σωμάτων. (Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space including the Moon and Other Celestial Bodies) του 1967, καλύτερα γνωστή ως «Outer Space Treaty».
Η κύρια έννοια αυτής της συνθήκης, όπως αποτυπώνεται στο πρώτο της άρθρο, είναι η συνειδητοποίηση ότι το διάστημα και τα ουράνια σώματα είναι περιουσία ολόκληρης της ανθρωπότητας. Στο άρθρο 2 επισημαίνεται: «το διάστημα, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και άλλων ουράνιων σωμάτων ,θα είναι ελεύθερα για εξερεύνηση και χρήση από όλα τα κράτη χωρίς κανενός είδους διάκριση, στη βάση της ισότητας και σύμφωνα με το διεθνή νόμο, και θα υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση σε όλες τις περιοχές των ουράνιων σωμάτων».
Φαίνεται ότι υπάρχει άμεση αντίθεση ανάμεσα στο νόμο των Ηνωμένων Πολιτειών το 2015 και τις προβλέψεις της Συνθήκης για το Διάστημα του 1967, η οποία απαγορεύει οποιαδήποτε οικειοποίηση διαστημικών αντικειμένων και πόρων. Παρόλα αυτά ,δεν είναι τόσο απλό το θέμα. Ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα παράδειγμα αποτελεσματικής χρήσης της νομικής ερμηνείας προς όφελος του κράτους . Εξάλλου, η Συνθήκη του Διαστήματος του 1967, κάνει λόγο για εθνική , κρατική οικειοποίηση , όχι για ιδιωτικές εταιρίες. Με αυτόν τον τρόπο, με τη χρήση του αποφθέγματος «ότι δεν απαγορεύεται, επιτρέπεται», οι Αμερικανοί , κατά τη γνώμη τους, δεν παραβίασαν τις προβλέψεις της Συνθήκης. Επιπλέον, στην τελική ρήτρα, ιδιαιτέρως τόνισαν ακόμα και το ότι με την θέσπιση αυτού του νόμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν διεκδικούν κυριαρχία ή αποκλειστικά δικαιώματα ή την ιδιοκτησία κανενός ουράνιου σώματος, και έτσι δεν παραβιάζουν το άρθρο 2 της Συνθήκης.
Ταυτόχρονα όμως, οι εταιρείες τους έχουν δικαίωμα να το κάνουν. Μη συναντώντας έντονη αντίσταση ή διαμαρτυρία από τη διεθνή κοινότητα, το απόσπασμα της πράξης του 2015 στις Ηνωμένες Πολιτείες έθεσε προηγούμενο. Το Λουξεμβούργο, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και η Ιαπωνία θεσπίζουν νόμους με παρόμοιο περιεχόμενο. Το επόμενο βήμα προς τη διαμόρφωση μίας νέας κοσμικής πραγματικότητας ήρθε το 2020, όταν ο Αμερικανός Πρόεδρος Τραμπ υπέγραψε ένα εκτελεστικό διάταγμα, ενθαρρύνοντας την διεθνή στήριξη για ανάκτηση και χρήση των διαστημικών πόρων, στο οποίο -για άλλη μία φορά-επιβεβαίωνε το δικαίωμα των Αμερικανών να εμπλέκονται στην εμπορική εξερεύνηση, παραγωγή και χρήση των διαστημικών πόρων. Επιπλέον, με αυτό το διάταγμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες αρνούνται να λάβουν υπόψιν τους τη Συμφωνία του 1979 -για τις δραστηριότητες των κρατών στο φεγγάρι και στα άλλα ουράνια σώματα- (AGREEMENT ON THE MOON), ως αποτελεσματικό ή απαραίτητο νομικό όργανο στην εξερεύνηση του διαστήματος, ενώ πρόσθεσαν ότι το Υπουργείο Εξωτερικών θα πρέπει να αντιδράσει σε οποιαδήποτε προσπάθεια -από οποιοδήποτε άλλο κράτος ή διεθνή οργανισμό- αντιμετώπισης της Συμφωνίας για τη Σελήνη σαν αντανάκλαση ή έκφραση συνηθισμένου διεθνούς νόμου. Αυτή η διευκρίνιση έγινε για το λόγο ότι η συγκεκριμένη συνθήκη αποτελεί ακόμα νομικό εμπόδιο για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Παρά το γεγονός ότι μόνο 18 κράτη αποτελούν μέλη της , ενώ η Συνθήκη για το Διάστημα φέρει τις υπογραφές περισσότερων από 100 χωρών, είναι μία αποτελεσματική πηγή διεθνούς νόμου, η οποία σε πολύ μεγάλο βαθμό εξαλείφει τις ασάφειες της Συνθήκης για το Διάστημα.
Πρωτίστως , αυτό αφορά τους κανόνες σχετικά με την οικειοποίηση των διαστημικών πόρων, και εδώ δεν θα βρούμε τόσες πολλές πιθανότητες ερμηνείας όπως στη Συνθήκη του Διαστήματος. Η παράγραφος 3 του άρθρου 11 της Συμφωνίας για το φεγγάρι τονίζει ότι «ούτε η επιφάνεια ούτε το υποεπιφανειακό τμήμα της σελήνης, ούτε κανένα άλλο τμήμα της ή φυσικός πόρος αυτής θα γίνει περιουσία κράτους, διεθνούς διακυβερνητικού ή μη-κυβερνητικού οργανισμού, εθνικού οργανισμού ή μη-κυβερνητικού φορέα ή κανενός φυσικού προσώπου». Όπως μπορείτε να δείτε η λίστα είναι ανεξάντλητη. Ως εκ τούτου, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι τόσο συγκεντρωμένες σε αυτήν τη συμφωνία που ακόμη και χωρίς να είναι μέλη αυτής , αρνήθηκαν να την αναγνωρίσουν ως διεθνή συνήθεια. Αυτό συμβαίνει στην περίπτωση που ένα μέλος ασκήσει έφεση σε διεθνείς δικαστικούς φορείς ή στα Ηνωμένα Έθνη κατηγορώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες για εξορυκτική δραστηριότητα στο διάστημα, επικαλούμενο τη Συμφωνία για τη Σελήνη: πλέον δε θεωρείται από τις Ηνωμένες Πολιτείες διεθνής συνθήκη.
Έχοντας δημιουργήσει την απαραίτητη νομική βάση (κάτι το οποίο είναι εξαιρετικά σημαντικό για την Ουάσινγκτον), οι Ηνωμένες Πολιτείες άρχισαν να εφαρμόζουν τα σχέδιά τους σε διεθνές επίπεδο. Στις 13 Οκτωβρίου του 2020, οι επικεφαλής των διαστημικών πρακτορείων και των ειδικευμένων πρακτορείων των κυβερνήσεων της Αυστραλίας, της Μεγάλης Βρετανίας, της Ιταλίας, του Καναδά, του Λουξεμβούργου, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ιαπωνίας υπέγραψαν τη Συμφωνία «Artemis Accords». Στην ουσία, είναι ένα σύνολο αρχών, μικρές σε όγκο, και το σημαντικότερο όλων, δεν είναι πηγή διεθνούς νόμου, αν και ως τέτοια θεσπίστηκαν. Το γεγονός ότι η συμφωνία «Artemis Accords» δεν είναι νομικά δεσμευτική επιβεβαιώνεται στο προσχέδιο της αναφοράς της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με τη «χρήση του διαστήματος για ειρηνικούς σκοπούς». Όμως, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι οι αρχές είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο σε κάθε σχέδιο. Την κύρια αρχή που διέπει αυτή τη συμφωνία μπορούμε να τη συνοψίσουμε παρακάτω-
Το διάστημα, με οτιδήποτε περιέχει, μπορεί και πρέπει να οικειοποιηθεί , να μοιραστεί και να πουληθεί. Επομένως ,πώς μπορεί ένα έγγραφο το οποίο δεν αποτελεί καν διεθνή νόμιμη συνθήκη να αλλάξει ολόκληρο το σύστημα του διεθνούς διαστημικού νόμου; Τι κινδύνους μπορεί να συνεπάγεται αυτή η συμφωνία; Δεν θα πρέπει να μας παραπλανά η έλλειψη νόμιμης ισχύος και να ενισχύουμε την αλαζονική αντίληψη ότι η συνθήκη είναι κάτι επιπόλαιο. Ναι, πράγματι η «Artemis Accords» δεν είναι μια συνήθης πολυμερής διεθνής συνθήκη που περιλαμβάνει νομικούς κανόνες. Είναι ένα έγγραφο του αποκαλούμενου «απαλού νόμου», το οποίο είναι αποδεδειγμένα ένα αποτελεσματικό όργανο διεθνών σχέσεων, και αν δοκιμαστεί χωρίς περιττά ρίσκα και κόστη, μπορεί ενδεχομένως να μετατραπεί σε μία ολοκληρωμένη διεθνή συνθήκη.
Η «Artemis Accords», παρά τη διακήρυξή της σε αυτό το έγγραφο της προσκόλλησης στις αρχές και τη συμμόρφωση με τις διατάξεις της Συνθήκης για το Διάστημα του 1967,είναι ο πρόδρομος ενός ολόκληρου συστήματος διμερών και πολυμερών συνθηκών ανάμεσα στους συμμετέχοντες σε αυτή, η αναπτυσσόμενη βάση της οποίας θα μπορούσε να δημιουργήσει μια εναλλακτική εκδοχή του διαστημικού νόμου. Οι ενέργειες των Ηνωμένων Πολιτειών υπαγορεύονται και υποστηρίζονται από την τεχνική και οικονομική τους ικανότητα να φέρνουν εις πέρας τέτοια έργα.
Είναι φανερό ότι κάθε χρόνο θα υπάρχουν ολοένα και περισσότεροι υποστηρικτές του καινούργιου Αμερικανικού οράματος για το νόμο του διαστήματος. Είναι αδύνατο να σταματήσουμε αυτή τη διαδικασία, και μέσα στα επόμενα 5 με 10 χρόνια θα δούμε την πρακτική εφαρμογή αυτής της διαδικασίας. Σε αυτήν την κατάσταση, η Ρωσική Ομοσπονδία μπορεί να πράξει σύμφωνα με δύο σενάρια, τα οποία, παρόλα αυτά, μπορούν και πρέπει να συνδυαστούν αναλόγως με την κατάσταση. H πιο σημαντική όλων είναι να συνεχίσει να υπερασπίζεται τον υφιστάμενο διεθνή διαστημικό νόμο, αποτρέποντας την αντικατάσταση των εννοιών και των μονομερών πρωτοβουλιών για την αναμόρφωσή του, και ακόμα περισσότερο να δημιουργήσει μία εναλλακτική εκδοχή αυτού. Επιπλέον, όλες οι συζητήσεις και τα προσχέδια οποιουδήποτε εγγράφου σχετικά με το διάστημα θα πρέπει να επιστρέψουν στο χώρο των Ηνωμένων Εθνών, αποφεύγοντας τον κατακερματισμό και τις εναλλακτικές. Υπό αυτήν την έννοια θα λάβουμε βοήθεια μέσω της Κίνας, η οποία είναι αλληλέγγυη με εμάς σε αυτό το θέμα. Αυτό το γεγονός οδηγεί στο δεύτερο σενάριο -αν οι συμμετέχοντες στη συμφωνία «Artemis Accords» ακόμα και να καταφέρουν να εφαρμόσουν στην πράξη τα σχέδιά τους και αυτό γίνει μία αντικειμενική πραγματικότητα, είναι σημαντικό να μην απέχουμε από τον νέο γύρο εξερεύνησης του διαστήματος. Για να γίνει αυτό, θα χρειαστεί να δημιουργήσουμε το δικό μας καινούργιο σχέδιο ή να συνεισφέρουμε στο υπάρχον με την Κίνα και με χώρες που δηλώνουν το ενδιαφέρον τους. Φυσικά, αυτή η επιλογή είναι θα λέγαμε «ακραία» επειδή μπορεί να οδηγήσει στο ξέσπασμα έντασης σε άλλη περιοχή -το Διάστημα, οι κίνδυνοι είναι πολύ μεγάλοι.
Ασφαλώς, μπορεί να ζητηθεί από τη Ρωσία να γίνει μέλος της «Artemis Accords», όμως κάτι τέτοιο συνεπάγεται μεγάλο πλήγμα στη φήμη της, επειδή θα πρέπει όλοι να εγκαταλείψουμε τις αρχές για σεβασμό των συμφερόντων ολόκληρης της διεθνούς κοινότητας και της κληρονομιάς της ανθρωπότητας, την οποία υπερασπιζόμαστε εδώ και μισό αιώνα. Η αναμόρφωση του διαστημικού νόμου αναμφίβολα θα πρέπει να γίνει πραγματικότητα αργά ή γρήγορα, όμως εξαρτάται από εμάς η φύση των αρχών που θα τη διέπουν.
*Ο Ερόλ Ουζέρ είναι γνωστός επιχειρηματίας και χρηματιστής στην Τουρκία
