Αχιλλέας Κούμπος
Αν ποτέ βρεθείτε σε μια παρέα επιστημόνων και τους πείτε ότι όσα διδαχτήκατε στο πανεπιστήμιο μπορεί να είναι λάθος, το πιο πιθανό είναι να πέσουν να σας φάνε. Ειδικά αν είναι χορτάτοι από την επιστήμη τους, δηλαδή αν είναι καταξιωμένοι, με υψηλόβαθμες θέσεις, πλούσιοι, τότε είναι που θα σας φάνε στα σίγουρα. Το λέω γιατί η ανθρωποφαγία δεν σταμάτησε ποτέ, ειδικά αν απειλείται ο εύπορος βίος, και ο εύπορος βίος των επιστημόνων δεν αποτελεί εξαίρεση. Από την άλλη, αν κατά διαβολική τύχη διαπιστώναμε ότι ο πετυχημένος και τρυφηλός μας βίος βασίζεται στο ψέμα, ίσως μεταστρεφόμασταν στον χριστιανισμό που όπως καλά ξέρουμε έχει την ικανότητα να παρηγορεί όλες τις δύστυχες ψυχές, ειδικά των αμαρτωλών. Όμως η καλογερική είναι δύσκολη. Έτσι λοιπόν, αντί να έχει αμφιβολίες για την επιστήμη του και να την υποβάλει συνεχώς σε κριτική, ο σωστός και καραμπουζουκλής επιστήμονας «θα υπερασπιστεί μέχρι θανάτου το δικαίωμά» να διατηρεί τη θέση που κατέκτησε στην κοινωνία, ακόμα κι αν η επιστήμη του δεν προσφέρει τίποτα καλό στην κοινωνία (παραφράζοντας λίγο τον Βολταίρο). Η κάτωθι ιντερνετική λεζάντα αποτυπώνει ακριβώς τη γνώμη των επιστημόνων για τους μη επιστήμονες:
Ισχύει πράγματι ότι οι επιστήμονες δεν νοιάζονται για την γνώμη των κοινών θνητών; Αν εξετάσουμε την επιστήμη της ιατρικής μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ένα μεγάλο ΝΑΙ. Τα ιστορικά τεκμήρια της δυτικής ιατρικής επιβεβαιώνουν την αδιαφορία του κλάδου μου για την γνώμη των ασθενών και πολιτών και μην ακούτε τα βιβλία ιστορίας της ιατρικής που γράφονται από γιατρούς γιατί μια συντεχνία πάντα μεροληπτεί υπέρ της. Η ιατρική, τουλάχιστον μέχρι το 1865 (με την πρώτη εφαρμογή της αντισηψίας) έκανε σχεδόν πάντα κακό και εμείς επιμέναμε στα γιατροσόφια, την αφαίμαξη και σε άλλα πολλά. Δηλαδή, θα ρωτούσε κάποιος, οι γιατροί δεν είναι επιστήμονες; Θα απαντήσω κάπως διαφορετικά, λέγοντας ότι το κύρος και ο πλούτος που ιστορικά απολάμβαναν οι γιατροί ήταν επαρκείς λόγοι για να λανσάρουμε τους εαυτούς μας ως επιστήμονες. Επιπλέον, να κάποιοι διαφωνούσαν και έκαναν κριτική ή πρότειναν κάτι νέο, το ιατρικό κατεστημένο τους θεωρούσε «ψεκασμένους», παράλογους, γελοίους, και δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που οδήγησε αρκετούς άσημους αλλά πανάξιους ερευνητές στην αυτοκτονία. Εξέχον παράδειγμα είναι ο Horace Wells, πρωτοπόρος στην χορήγηση αναισθησίας, που οδηγήθηκε στην αυτοκτονία το 1848 λόγω της εχθρότητας του ιατρικού επαγγέλματος, των καθηγητών χειρουργικής δηλαδή, που θεωρούσαν ότι η αναισθησία δεν προσέφερε τίποτα στην ιατρική. Ας είναι ελαφρύ το χώμα που σκεπάζει αυτόν ο Άγιο της ιατρικής που βοήθησε να σταματήσουν τα ουρλιαχτά στις χειρουργικές αίθουσες και να απλωθεί μια υπέροχη σιωπή. Τα ίδια προβλήματα θα δούμε σε όλες τις επιστήμες ιστορικά και μην νομίζετε ότι ήταν η κακή εκκλησία που δεν άφηνε την επιστήμη να προχωρήσει (ένα ακόμα στερεότυπο), όπως τότε που έστειλε τον δύσμοιρο Jiordano Bruno στην πυρά γιατί η εκκλησία θεωρούσε ότι δεν μπορεί να υπάρχουν κι άλλοι πλανήτες όπως η γη γιατί τότε ο Χριστός θα έπρεπε να αναστηθεί και εκεί. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν δέχτηκε όχι μόνο την επίθεση του επιστημονικού κατεστημένου αλλά και τον χλευασμό. Τα παραδείγματα είναι πολλά και δεν θα επεκταθώ.
Τι λοιπόν σας πείθει ότι ο σημερινός επιστήμονας, για την ακρίβεια το πανεπιστημιακό κατεστημένο, έχει αλλάξει και πως έχει διδαχτεί από τις τόσες ιστορικές αποτυχίες των επιστημών του; Κοιτάξτε με πόση θέρμη υπερασπίζονται τις θεωρίες τους, από την υπερθέρμανση του πλανήτη, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ως την εμμονή τους στα πειράματα με ζώα ή την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια των εμβολίων. Θα ρωτήσει κάποιος: μα αυτά δεν έχουν αποδειχτεί; Μα αυτό είναι το μέγα λάθος των επιστημόνων: η επιθυμία να αποδείξουν ότι η θεωρία τους «δουλεύει» μέσω των δεδομένων που συλλέγουν. Τα δεδομένα που χρησιμοποιούν οι επιστήμονες για να στηρίξουν τις θεωρίες τους μεροληπτούν υπέρ της θεωρίας τους (κυκλικό επιχείρημα). Αυτός ο τρόπος επιχειρηματολογίας είναι πασίγνωστος και αν διαφωνείτε ακούστε τους επιστήμονες στην ΜΜΕ. Ως γενικό συμπέρασμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρίσκουμε επιχειρήματα που μας επιβεβαιώνουν όχι που μας διαψεύδουν. Οι επιστήμονες είναι άνθρωποι και το ανθρώπινο κυριαρχεί πάντα έναντι του «επιστημονικού».
Ένας επιστήμονας δεν υποχωρεί από τις θέσεις του ακόμα κι αν οι αποδείξεις ή τα επιχειρήματα των μη επιστημόνων λένε το αντίθετο. Κι αυτό γιατί οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η δική τους μέθοδος τούς παραχωρεί το αποκλειστικό δικαίωμα να διατυπώνουν ορθές θεωρίες, να αρθρώνουν λογικά επιχειρήματα, να συλλέξουν έγκυρα τεκμήρια, να εξάγουν αντικειμενικά συμπεράσματα. Όμως ποια μέθοδος τους δίνει ένα τέτοιο δικαίωμα; Το ερωτηματολόγιο των ψυχολόγων και των κοινωνιολόγων, οι κλινικές παρατηρήσεις των γιατρών, το εργαστήριο των χημικών και των φυσικών; Ένα παράδειγμα μεθοδολογικού λάθους που αφορά τις «συσχετίσεις» που κάνουν οι γιατροί, όπως έγινε με την γνωστή εργασία για τα εμβόλιο της Pfizer: από μετρήσεις βρέθηκε πως κάθε φορά που ανεβαίνει η στάθμη της θάλασσας στην Βενετία ανεβαίνει και η τιμή του ψωμιού στο Λονδίνο! Θα έλεγε ποτέ κανείς ότι αυτή είναι μια γνήσια συσχέτιση ή απλά ένας άλλος ανεξάρτητος παράγοντας (confounding factor) επηρεάζει το αποτέλεσμα; Έτσι, η συσχέτιση άνοδος στάθμης θάλασσας – άνοδος τιμής του ψωμιού αποδίδεται στην τύχη. Οι στατιστικές συσχετίσεις είναι ο τρόπος με τον οποίο οι γιατροί φτάνουν σε συμπεράσματα. Σκεφτείτε τι συμβαίνει όταν διακυβεύονται τα δισεκατομμύρια των εταιριών.
Ήδη βλέπουμε πόσες διαφορετικές μέθοδοι υπάρχουν για τελείως διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Αν προσθέσουμε τα προβλήματα των ίδιων των μεθόδων (όπως της συσχέτισης που ανέφερα), την υποκειμενικότητα των επιστημόνων, την μεταβλητότητα του κόσμου, τα αντικρουόμενα συμφέροντα, τίποτε δεν με πείθει ότι αυτές οι μέθοδοι είναι πιο κοντά στην αλήθεια από τις πρακτικές μιας φυλής του Αμαζονίου ή της κοσμογονίας του Ησίοδου. Οποιαδήποτε κοσμοθεωρία μπορεί να διατηρεί την ισχύ της, ως προς την εξήγηση των φαινομένων του κόσμου, με μια προϋπόθεση: να την πιστεύουμε. Αν πιστέψουμε κάτι θα βρούμε και τα «δεδομένα» της πίστης μας. Αν για παράδειγμα θεωρούμε ότι τα εμβόλια σώζουν, θα χρησιμοποιήσουμε τα δεδομένα της Pfizer που βρήκαν στο . N Engl J Med (2020; 383:2603-2615 DOI: 10.1056/NEJMoa2034577). Αν από την άλλη πιστεύουμε ότι οι γιατροί τα κάνουν όλα για λεφτά θα διαβάσουμε το βιβλίο «πουλώντας την αρρώστια» (selling sickness, 2006) των Moynihan και Cassel όπου αναλύουν με ποιο τρόπο οι φαρμακοβιομηχανίες μας μετατρέπουν όλους σε ασθενείς, πράγμα που μας δίνει το δικαίωμα να φτιάξουμε ένα κουμπαρά όπως τον παρακάτω, προκειμένου να περιγράψουμε την κατάσταση:
Κατά τη γνώμη μου οι σημερινοί επιστήμονες είναι μια εκλεπτυσμένη εκδοχή των θεολόγων τους παρελθόντος
και των επί γης εκπροσώπων του Θεού. Από την μία, η επιστημονική ελίτ παράγει και ερμηνεύει τα «δεδομένα» του κόσμου (όπως οι θεολόγοι τις Γραφές) και από την άλλη οι απόφοιτοι των πανεπιστημίων εφαρμόζουν τα συμπεράσματα των «δεδομένων» (όπως οι ιερείς ακολουθούν το τελετουργικό που προτείνουν οι ιερές σύνοδοι). Αν ισχύει η αριστοτελική ρήση ότι «η φύση απεχθάνεται ο κενό», τότε η επιστήμη αντικατέστησε την θρησκεία και έγινε το σύγχρονο δόγμα που υποστηρίζεται από γιγαντιαίους οργανισμούς έρευνας, πανεπιστήμια, θεσμούς διάδοσης της «γνώσης», το απρόσωπο κράτος και τις προσωποποιημένες κυβερνήσεις. Πλέον δεν φοράμε το καλυμμαύχι του παπά αλλά το καπέλο αποφοίτησης.
Οι επιστήμονες είναι μια σύγχρονη κάστα που πήρε τη θέση της παλιάς. Όσο κύρος είχε κάποτε η θρησκεία άλλο τόσο έχει σήμερα η επιστήμη. Με το πρόσχημα ότι η επιστήμη είναι ο νέος κάτοχος της αλήθειας, μονοπωλεί τη γνώση μέσω των πανεπιστημίων, του κράτους δηλαδή, με αποτέλεσμα τα άτομα που βρίσκονται εκτός επιστήμης να συντρίβονται κάτω από των δύναμή της. Όπως λέει ο φιλόσοφος Φεγιεράμπεντ, ενώ υπάρχει, υποτίθεται, «διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους δεν υπάρχει διαχωρισμός επιστήμης και κράτους» και έτσι, ενώ ένας μαθητής μπορεί να διαλέξει ελεύθερα την θρησκεία του, δεν μπορεί να διαλέξει να διδαχτεί την μαγεία ή την ιατρική των Ζουλού στο σχολείο του αντί της ιατρικής του Χάρβαρντ. Όμως, αυτό το μονοπώλιο της γνώσης αντίκειται στον ανθρωπισμό και την ανεκτικότητα της δημοκρατίας, όπου ένας ελεύθερος πολίτης μπορεί μόνος να κρίνει και να διαμορφώνει την άποψη του για τα εγκόσμια. Μια τέτοια πλουραλιστική και δημοκρατική κοινωνία ενσωματώνει ιδέες από όπου κι αν προέρχονται αφού «ειδικοί και αμύητοι, επαγγελματίες και ερασιτέχνες, μανιακοί της αλήθειας και ψεύτες, όλοι προσκαλούνται να συμμετέχουν στον αγώνα και να συνεισφέρουν στον εμπλουτισμό της παιδείας μας» (Φεγιεράμπεντ, Ενάντια στη Μέθοδο, 1975). Η επιστήμη σήμερα απαγορεύει οποιαδήποτε απόκλιση από την δική της νόρμα και ο επιστημονικός πλουραλισμός μετατρέπεται σε επιστημονικό μονοπώλιο. Βλέπουμε λοιπόν ότι η επιστήμη και η Εκκλησία δεν είναι εχθροί όπως πιστεύουμε αλλά αδέλφια που τσακώνονται ποιος είναι ο νόμιμος κληρονόμος της μόνης αλήθειας.
Εφόσον η επιστήμη δεν είναι δημοκρατική, το μονοπώλιο της γνώσης δημιουργεί τρεις καταστάσεις: κέρδος για λίγους, επιστημονική ελίτ, κοινωνικές ανισότητες. Ως προς το κέρδος, λίγα θα προσέθετα. Αφορά μεγάλες εταιρίες, πανεπιστήμια, κράτη που διακινούν ιδέες και διαχειρίζονται πόρους χωρίς να δίνουν κανένα λογαριασμό στους πολίτες. Ως προς την επιστημονική ελίτ, είναι η νέα πλούσια τάξη, που αντικαθιστά πρωτοσύγκελους, μητροπολίτες, ευγενείς και γαιοκτήμονες. Έχει την δύναμη να κλείνει δρόμους όπως στην πρόσφατη πανδημία, που προστατεύεται σαν τις ιερές αγελάδες με νόμους και τεχνάσματα. Στην ελίτ παραχωρείται το δικαίωμα της αλήθειας, της έρευνας, της πιστοποίησης. Τα πανεπιστήμια είναι άβατα στους κοινούς θνητούς, όπως το ιερό της εκκλησίας. Ως προς τις ανισότητες, το είδαμε στις φτωχογειτονιές πολλών χωρών, όπως στο Μαλάουι, που η ιατρική ελίτ εξανάγκασε μέλη πολυπληθών οικογενειών να μένουν πολλές φορές μέσα σε ένα μόνο δωμάτιο, λόγω λοκντάουν, με αποτέλεσμα να τους θέσουν σε κίνδυνο. Αντίθετα, στα πλούσια περίχωρα των μεγάλων πόλεων, η καραντίνα «δούλεψε» μιας και οι κάτοικοί τους είχαν και καλύτερη υγεία, και μεγαλύτερο εισόδημα και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Κέρδος για λίγους, επιστημονική ελίτ, κοινωνικές ανισότητες, είναι ζωντανή απόδειξη ότι η δημοκρατία νοσεί. Αν λοιπόν οι επιστήμονες ευημερούν γιατί να θέλουν μια υγιή δημοκρατία, για να χάσουν προνόμια και θέσεις;
Η αναδυόμενη νέα τάξη είναι η επιστημονική, μιας και ο μύθος της κυρίαρχης αστικής τάξης είναι αναχρονιστικός και ανήκει μονάχα στα κομουνιστικά μανιφέστα. Τους επιστήμονες δεν τους αγγίζει ούτε το ΚΚΕ, ούτε η αριστερά, που πάντα αγαπούσαν την ολοκληρωτική αλήθεια. Όμως οι επιστημονικές συντεχνίες ζουν και βασιλεύουν ανεξάρτητα από πολιτεύματα και είναι αδιάφορο ποιο θα είναι το πολίτευμα μέσα στο οποίο θα ασκεί την επιστήμη της (στην Κίνα νομίζετε ότι οι «επιστήμονες» δεν χαίρουν εκτίμησης;). Αν η δημοκρατία σεβόταν το εαυτό της δεν θα άφηνε τους επιστήμες να μιλούν και να αλωνίζουν επί παντός επιστητού, είτε του σώματος, είτε του κοινωνικού ιστού, είτε του περιβάλλοντος και πάει λέγοντας. Από την άλλη, μια δημοκρατία που σέβεται την αυτονομία και την ελευθερία του ατόμου έχει χρέος να ακούσει τις ιδέες των πολιτών που σε πολλές περιπτώσεις είναι καλύτερες από αυτές των πανεπιστημίων.
Υπάρχουν άραγε λύσεις; Μα φυσικά υπάρχουν. Η λύση είναι η φιλελεύθερη επιστήμη. Ένας επιστημονικός κοσμοπολιτισμός που θα αγκαλιάζει και θα ενσωματώνει διαφορετικές κουλτούρες και ιδέες, όπου οι πολίτες επιλέγουν όποια τους είναι πιο αρεστή και ταιριαστή. Άραγε η επιλογή επιστήμης είναι το ίδιο πράγμα όπως η επιλογή ενός αυτοκινήτου, θα ρωτούσε εύλογα κάποιος; Πράγματι, η απάντηση δεν είναι εύκολη. Πριν απαντήσουμε όμως θα πρέπει να εξετάσουμε στα σοβαρά το «τι είναι επιστήμη» και να θέσουμε εκ νέου ερωτήματα όπως, είναι η επιστήμη της φυσικής, της βιολογίας, της χημείας, της ιατρικής, της νομικής, της αισθητικής, κα, ένα ενιαίο πράγμα; Θα μπορούσε να υπάρξει διαχωρισμός κράτους – επιστήμης, κάτι ανάλογο της ανεξιθρησκίας; Θα μπορούσε να υπάρξει μια κοινωνικοποίηση της έρευνας για να αποφύγουμε τα αντικρουόμενα συμφέροντα, μιας και οι εταιρίες που διεξάγουν την έρευνα παράγουν και το προϊόν; Μήπως θα πρέπει να υπάρξει συστηματική διδασκαλία της Φιλοσοφίας και της Ιστορίας των Επιστημών από το σχολείο ως και το πανεπιστήμιο;
Αν οι επιστήμονες αγαπούν την δημοκρατία θα πρέπει να μάθουν να σέβονται τις σκέψεις και τις ιδέες των άλλων. Η ιστορία διδάσκει ότι οι επιστήμες έκαναν τόσα λάθη όσα λάθη κάνουν αυτοί που πιστεύουν ότι η γη είναι επίπεδη. Ακόμα κι αν, ιδεατά, η επιστήμη είναι η συστηματική κριτική του ίδιου της του εαυτού (μια σωκρατικού τύπου αυτοκριτική), δεν φτάνει αν δεν εμποτιστεί με την αρχή της ανεκτικότητας, της ελεύθερης έκφρασης και της αναθεώρησης. Αυτή τη στιγμή, η πρόταση «το είπε η επιστήμη» είναι ίσης ισχύς με την πρόταση «το είπε ο Άγιος Παΐσιος» και στις μέρες μας υπάρχουν τόσες επιστήμες όσες θρησκείες. Γιατί λοιπόν η δυτική επιστήμη να καταδυναστεύει τις άλλες; Μήπως βαδίζουμε προς σε μια νέα αποικιοκρατία, μια επιστημονική αποικιοκρατία, μια επιστημονική σταυροφορία; Αν ναι, να θυμόμαστε πάντα ότι η Δύση προκάλεσε μεγάλες συμφορές προσπαθώντας να εκπολιτίσει τους αμόρφωτους ιθαγενείς ή άπιστους. Η αποικιοκρατία ιδεών είναι ένα σύγχρονο προπατορικό αμάρτημα που οδηγεί στην τρομοκρατία, σε πολέμους, στην μαζική μετανάστευση, στο γενικευμένο μίσος για την Δύση. Αν θέλουμε να προκαλέσουμε νέες συμφορές τότε ας επιβάλλουμε την δική μας επιστήμη, την δυτική, ως ανώτερη, στους άλλους. Αν η δημοκρατία είναι δυτική ανακάλυψη θα πρέπει να την εφαρμόσουμε και στην επιστήμη: καλώ τους επιστήμονες να εφαρμόσουν δημοκρατικές αρχές, όπως την ανεκτικότητα, την αβεβαιότητα, τον σεβασμό των άλλων πολιτισμών, την συνεχή (αυτό)κριτική. Αλλιώς, βαδίζουμε ολοταχώς σε ένα νέο τύπου ολοκληρωτισμό, τον επιστημονικό ολοκληρωτισμό και όπως ξέρουμε κανείς ολοκληρωτισμός δεν υπήρξε αναίμακτος.
Τελικά οι επιστήμονες μισούν την δημοκρατία και συμπεριφέρονται ως νέοι αποικιοκράτες; Οι επιστήμονες θα σας απαντήσουν ένα μεγάλο ΟΧΙ. Όμως η αδιαλλαξία και η αλαζονεία ότι η δική τους αλήθεια είναι ανώτερη των άλλων είναι σαφής ένδειξη αποικιοκράτη, αν όχι σταυροφόρου. Αν ακόμα δεν πειστήκατε, δύο τελευταία επιχειρήματα. Πρώτο: η επιστημονική επανάσταση του 16ου και 17ου αιώνα έλαβε χώρα σε μη δημοκρατικά καθεστώτα. Άρα το δημοκρατικό περιβάλλον όπως εμείς το ξέρουμε δεν φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο. Να μην ξεχνάμε ότι, όταν ο άνθρωπος είναι πραγματικά ελεύθερος το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να μιμείται τους άλλους (όπως μια χώρα μιμείται την άλλη, κάτι σαν επιστημονικό fashion – victim). Δεύτερο: αν χτυπούσατε το πόδι σας, θα εμπιστευόσασταν ένα σαμάνο ή έναν ορθοπεδικό; Αν θεωρείτε τον σαμάνο εκ των προτέρων κομπογιαννίτη ή έστω ανίδεο, τότε δεν είστε πραγματικοί δημοκράτες. Κι αυτό γιατί τον καταδικάζετε χωρίς να κατανοήσετε τις παραδόσεις του, τις ιδέες που έχει για την αρρώστια και την υγεία, την κοσμοθεωρία του. Μια επιστήμη που καταδικάζει αμέσως είναι μια κακή επιστήμη, είναι μια αντιδημοκρατική επιστήμη, είναι μια αποικιοκρατική επιστήμη, είναι μια επιστήμη σταυροφόρων.
